SON XƏBƏRLƏR

Tanrı (Tenri, Tenqri) .Ramazan Qafarlı

2021.10.20, 07:36
Tanrı (Tenri, Tenqri) .Ramazan Qafarlı

Gunaz.tv
Tanrı (Tenri, Tenqri) Müəllif: Ramazan Qafarlı Qədim türk mifologiyasfında göyün ruhu – sahibinə Tanrı (altaylarda tenqri, tenqeri; şorslarda teqri; tuvinlərdə deer; çuvaşlarda tura; yakutlarda tanqara; monqollarda tenqer; buryatlarda tenqeri, tenqri; kalmıklarda tenqer; xakaslarda ter) deyilir. İlkin təsəvvürlərdə ilahi kişi başlanğıc kimi obrazlaşdırılır və kosmosun, yerin, təbiətin, insanların, xalqların və dövlətlərin taleyini müəyyənləşdirir. Altay, Orta Asiya türklərində və monqollarda Tenqri kultu bir-birindən fərqlənsə də eyni kökə malikdir. Məsələn, monqollarda tenqrilər ailəsi mövcuddur, onlar 17 göydə yaşayıb 33 hökmdarlığı idarə edirlər. Türk xaqanlığı çağlarında Qazağıstan ərazisində qadın başlanğıc sayılın məhsuldarılıq ilahəsi Umayla bir sırada Tenqriyə də daşdan heykəllər yonulurdu. Azərbaycanda Tanrı şəklində xatırlanan yaradıcı haqqında erkən orta əsrlərə aid yazılı abidələrdə, klassiklərin əsərlərində rast gəlirik. Bu sözün Azərbaycan və Yaxın Şərqdə yaşayan türklər arasında geniş işlənməsini göstərən faktlardan biri də Əndalusinin kitabıdır. Təsadüfi deyildir ki, sonralar islamı qəbul etmiş azərbaycanlılar ərəb dilindən götürdükləri «Allah» kəlməsi ilə yanaşı «tanrı»nı da işlətmişlər. Bu gün xalq arasında geniş yayılan bir çox inanclarda, alqış və qarğışlarda da çox hallarda «allah» sözünü «tanrı» əvəzləyir. Məsələn, «Allah qorusun» yerinə «Tanrı yardımçın olsun». Sözün etimologiyasından bəhs açan tədqiqatçılar ehtimal edirlər ki, Mərkəzi Asiyanın mifologiyasında özünə yer alan «Tenqri» hunlardan (b. e. əvvəl III əsrdən və daha əski çağlardan) qalmadır. Ola bilsin ki, hunların dilində «göy» anlamını verən «çenli» (Azərbaycan türklərinin dilində «çənli», yəni səmanın tutqunluğu şəklində bu gündə işlənir. «Koroğlu» eposunda dağlıq yer, dumanlı, əlçatmaz, ünyetməz yüksəklik kimi obrazlaşan Çənlibel də əslində gen yaddaşından keçəmədir, Göy tanrısının məskəni mənasından doğmuşudur) ifadəsindən törəmişdir. Daha geniş paralellər aparanlar da var: çinlilərin «tyan», şumerlərin «dingir» ifadələri ilə müqayisə edənlər, ilk növbədə bu kəlməələrin hər üçün «göy» mənasını verməsinə əsaslanırlar. Lakin səsləşməsinə görə oxşarlıqlar tapmaq ona görə bir qədər çətindir ki, «tenqri» sözünün qədim yazıya alınma variantı Orxon-Yenisey daş kitabələrindən (VII yüzillik) aşağı getmir. Bir cəhət maraqlıdır ki, Tanrıyı (Tenqriyə) inanan bütün xalqlarda, o cümlədən azərbaycanlılarda o animistik görüşlərə əsaslanır. Göy özü bütövlükdə həm onun mövcudluğu kimi, həm də yaşadığı məskən şəklində təsəvvürə gətirilir. Azərbaycanlılarda V-VII əsrlərdə Göy Tanrı Günəş Ata kimi anılırdı, Herodotun, Musa Kalankatuklunun, sonradan onlara istinadən E.Taylorun təsvirlərinə əsasən Qafqazın qədim sakinləri massagetlər (Musa Kalankatukluda albanlar) Göy Tanrısı Günəş Atanı başı göylərə yüksələn sıxyarpaqlı palıq ağacı ilə simvollaşdırırlar, ona sitayiş edirlər, hətta atlarını qurban kəsib qanını dibinə axıdırlar. “1.Täņri täg taņrida bolmış türk bilga kağan bu ödka olurtım. Sabimin tükati esidgil: ulayu iniyigünim, oğlanım, biriki oğuşım, bodunum, biriya şadapit bağlar, yıraya tarkat buyuruk bäğlär, otuz... 2.Tokuz oğuz bağlari, bodunı, bu sabimin edgüti esid, katığdı tınla. İlgarü kün toğsik (k)a, birgarü kün ortusınaru, kuriğaru kün batsıkına, yırğaru tün ortusınaru, anta içraki bodun kop m (ana) körür, ança bodun. 3.kop itdim. Ol amtı anığ yok...* *Şükürlü Ə.C. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. – Bakı, Maarif, 1993, s. 218-219. Abidənin mətnində Göy türk xaqanı Gül-Tigin özünü Tanrı ilə müqayisə edərək deyir: “Mən tanrı tək göydə yaranmış bilici türk xanı bu taxtda oturdum. Sözlərimi axıradək eşidin: arxamca gələn soydaşlarım (və ya tabeliyimdə olan xalqım)”... Onun üz tutduğu adamlar – gənclər, birləşən qəbilələr, ümumiyyətlə, xalq, “sağda (duran) şad–apıt bəylər, solda (duran) tərxanalar, buyuruqçu bəylər, otuz... Doqquz oğuz bəyləri”dir. Əslində, Gül-Tigin Tanrının funksiyalarını sadalayir. Çünki “irəlidə - şərqdə, sağda – cənubda, geridə - qərbdə, solda – şimalda”, orada göy altinda yerləşən insanlarin hamısı Tanriya tabe idi. Yer üzərindəki xalqlar xaqan deyıl, Tanri çoxalda bilər. Gül-Tiginin sadaladıqlarından yalniz bir iş özünə məxsusdur: “Orada, yəni turk dunyasında indi pis (davranışlar) yox” idi. Daş kitabənin böyük mətnində isə əski türk mifolojı dünya modelinin ümumi mənzərəsi verilir: “Üzä kök täņrı, asra yağız yir kilıntukda.ş ekin ara kisi oğlı kilinmis”*. *Şükürlü Ə.C. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. – Bakı, Maarif, 1993, s. 228.. Əski türk inancına görə, əvvəl yuxarıda mavi göy, sonra aşağıda qonur torpaq yaranmışdır. İkisinin arasında isə insan meydana gəlmişdir. Sibir xalqlarında tanrıların sayı fərqli şəkildə idi. Adətən, qam-şaman Göy Tanrının doqquz, ya da yeddi «oğlu»-«qızı» ilə sıx əlaqə saxladığını vurğulayır. Azərbaycanlılarda Günəş atanın dörd saçlı qızı – şüa, işıq, dolu, yağış; dörd də keçəl qızı – duman, bulud, şaxta, qar göstərilir. Oğlanları isə həddindən artıq idi: dağ, qaya, təpə, düzən. çay, dəniz və s. Maraqlıdır ki, hər iki Göy tanrısının vəzifəsi kainatı gəzib-dolaşmaq, səyahətlə gün keçirməkdir. Ona görə də onlara mifoloji strukturlarda «istirahətə çıxan, yaxud dincələn tanrılar» deyirdilər. Gün Atanın övladları və göydən yerə göndərilən nümayəndələri özü ilə müqayisədə daha aktiv fəaliyyətdə təsvir edilir. Onlar insanların əməllərinə nəzarət edir, ehtiyacı olanlara yardım göstərirdilər. Lakin Günəşin övladlarınin bir qismi babalarının səfərlərindən istifadə edib şər işlər törədirdilər. Ona görə də göyün aşağı təbəqəsinə aid yardımçı tanrılar iki qismə ayrılırlar: xeyirxahlıq edənlər və şərxislətlilər. Xaraktercə ikiyə bölünmə və qarşıdurmalar ilin qış fəslində baş verirdi. O səbəbə ki, Günəş tanrının yolu yerdən çox uzaq düşdüyündən bir müddət göyün aşağı qatlarına nəzarəti azalırdı. Mifik anlamda günəşin qadın və yaxud kişi funksiyasını yerinə yetirməsi də mübahisə obyektinə çevrilmişdir. Çünki hər tayfa onu bir cinsə aid etmişdir. Əslində dünyanı formalaşdıran ilkin dörd ünsürün xarakteristikasına görə odla əlaqələnən Günəş mənəvi-ruhi, «müsbət» təbiət varlığı kimi kişidir. Ancaq, nədənsə, Ay və Günəşin bağlılığına həsr olunan bəzi mifoloji mətnlərdə tərsinə də göstərilir: «Ay - oğlandı, Gün – qız. Ay Günü istəyirmiş. Hər gün onun dalınca gəzirmiş. Gün nə qədər eliyir, bu, əl çəkmir. Bir gün gənə Ay Günün dalıncax düşür. Gün qaçır, Ay da onun dalıncax. Gün baxır Ayın əlinnən qurtarmıyacax, əyilir yerdən bir oyuc palçıx götürüv atır onun üzünə. Ay əylənir, Gün çıxır gedir. O vaxtdan da Ayın üzündə ləkələr qalıf» [17, 36]. Ay və Günəş haqqında mif süjetlərinin türk mifoloji ənənəsində böyük yer tutduğunu vurğulayan A.Acalov yazır ki, «onların hər biri öz növbəsində gah oğlan, gah qız kimi təqdim edilsə də, Ayın oğlan, Günəşin isə qız olması barədə təsəvvür daha geniş yayılmışdır» [2, 178-179]. Oğuz-türk tanrı panteonunda bu məsələdə ziddiyyət özünü göstərir. Daha doğrusu, Ayla Günəş bir anadan doğulmuş qardaşlar şəklində meydana gətirilir. Eyni zamanda Ay həm də qadın başlanğıcdır, Oğuzu bətnində yetişdirən anadır. Deməli, Gün əsas kişi başlanğıclardan biri olaraq funksiyasını dəyişmir, Ay isə ikili xüsusiyyətə malikdir. Azərbaycan mifoloji mətnlərində bunun əksinə də rast gəlirik: «Ay Günəşin oğludur» [17, 36] - yəni günəş qadın başlanğıcdır. Türk kosmoqonik miflərinin Çin mənbələrinə düşmüş ən qədim yazılı mətnində - «Ulu Toyun» söyləməsində isə, əksinə, Günəş Ay Toyunun qızıdır. Ulu Toyun ona aşiq olub anasını Ay Toyunun göyünə elçi göndərir. Lakin Günəşlə evlənməsi üçün ondan bir şərti yerinə yetirmək tələb olunur: Ulu Toyun «dalğa-göl incisini və sərab–çöl incisini» nişan əvəzi ödəməli idi. Yer övladı Ulu Toyun «nişanları» tapmadığından göy qızı Günəşlə evlənə bilmir. Ay-Günəş qarşılaşmasına həsr olunan oxşar halları (ana-oğul, ana-qız, bacı-qardaş bağlılığı, qarşılıqsız sevgi və üzə ləkə düşməsinin yalançı səbəb-nəticəsi və s.) hindu tayfalarının mifologiyasında izləyərək «amerikasayağı bayağılıq» (əslində bu, təkcə amerika miflərinə xas xüsusiyyət deyildi, analoji süjetlər türk mifoloji sistemlərində də özünü göstərir və hətta neçə əsr əvvəllər yazıya alınmışdır) adlandıran K.Levi-Stross yazır ki, «bacı bakirəliyini qorumaq üçün göyə qalxıb Günəşə çevrilir; Ay cildinə girən qardaşının həmişə arxasına düşüb izləyəcəyini başa düşdüyündən yaxşı tanımaq üçün onun üzündə və bədənində işarələr qoyur. Şipaylarda isə bu əhvalatlar əksinə baş verir» [211, 273], yəni gün oğlandır, daim bacısı ayla əlaqəyə girməyə can atır. Alim çoxsaylı mif mətləri əsasında qadını – [], kişini – [] şəklində işarələyərək xüsusi formula tərtib edir: Ay -: Günəş -  : Ay - : Günəş - : Bu o deməkdir ki, mifdə günəş iştirak etmirsə, qadın (günəş qadının funksiyasını daşıdığı halda) anti-Aya çevrilir. Qanunauyğunluğa görə, başqa mifdə günəşin anti-qadın keyfiyyətində, daha doğrusu, kişi şəklində meydana gəlməsi tələb olunur. Çünki faktiki olaraq günəşlə ay göydə eyni məqamda nəzərə çarpmır, biri digərini əvəzləyir. Və gecə Ay, gündüz isə günəş qoşalaşmaq məqsədilə öz əks tayını (anti-Günəşi və anti-Ayı) meydana gətirir. Əslində miflərdə günəşlə ay deyil, anti-günəş və anti-ayla qarşılaşdırılır. Eləcə də bəzən yardımçı göy cisimlərinə üz tutulur, əks tərəfin funksiyaları kamet və meteoritlərin üzərinə göçürülür. Nəhayət, gecə ilə gündüzün əvəzlənməsinin mifoloji kodu ona əsaslanır ki, gerçək həyatda gün ərzində kişinin fəallığı günü-gündən artır, icmanın və ailənin əsas problemlərinin həlli ərlərin çiyinlərinə düşür, arvadlar məişət zəminindən kənara çıxmırlar. «İntim aktivliyin» kişilərin xeyrinə dəyişməsinin də göy cisimlərinin cinsinin müəyyənləşdirilməsində rolu vardır. Və türk dünyagörüşündə Ayın müxtəlif funksiyalarda görünməsi günəşin kişi təbiətini tamamilə möhkəmlədir. Oğuz-türk tanrı panteonunda kişi başlanğıcın Günəşlə bağlılığı göz qabağındadır, çünki tayfadakı ən ağır fəaliyyətlər – döyüş, ov, nəsil törətmək onların öhdəsinə buraxılmışdı. Bu səbəbdən də türklərdə amerikalılarla müqayisədə kişi-qadın yer dəyişməsinin növbələşməsi zəncirvari deyil, üçbucaq şəklindədir. (Cxemə bax): Bəzi etnoslarda şaman tanrı panteonu çoxsaylıdır. Məsələn, buryatlarda 55 «xeyir», 44 «şər» tanrı var, onlar bir-biri arasında sonsuz mübarizə aparırlar. Belə bir qənaət də var ki, tanrıların həddindən artıq çoxaldılması çox-çox sonrakı dövrlərdə, xüsusilə atəşpərəstliyin təsiri ilə baş vermişdirbu da bir həqiqətdir ki, türklərdə qadın tanrılara az yer ayrılır. Eləcə də Yer ilahəsi – tamamilə formasız, şəkilsiz, zahiri əlamətlərsizdir, amorf səciyyəlidir. Belə ki, yakutlarda Yer tanrısının heç bir əlaməti göstərilmir, yəni onun şaman magik əşyalarında simvollaşdırılmış ayrıca predmeti yoxdur, ona görə də ona qurbanlar kəsilmir. Doğrudur, ilahə tanrıların müxtəlif tayfalarda sayı-hesabı yoxdur. Lakin funksiyaları məhduddur, onlara ancaq qadınlar sitayiş edirlər. Çünki hər birinin sakrallığı doğuma yardımla və uşaq xəstəliklərini aradan götürülməklə bitib-tükənir. Məhz bu səbəbdən də oğuz-türk mifik dünya modelində qadın başlanğıcların fəaliyyətindən geniş bəhs açılmır. Onlar altı oğlanı dünyaya gətirməklə işlərini tamamlamış hesab edirdilər. Bizcə, bu qam ənnələrindən irəli gəlirdi. Azərbaycanlıların gen yaddaşında bir çox adətlər var ki, kökü məhz qam-şaman tanrı panteonu ilə bağlıdır. Məsələn, indiyədək kişilər söhbət zamanı öz qadınlarından bəhs açmağı, adicə adını çəkməyi özlərinə qəbahət sanırlar. XIX əsrin II yarısı və XX yüzilliyin əvvəllərində həmin qam adətinə fəlsəfi don geyindirib aşıq poeziyasına «İsmi pünhan» obrazını gətirən Molla Cuma qadını elə bir ilahi qüvvə sayırdı ki, bütün saf şeylər mənbəyini ondan alırdı. Qafqaz türklərinin ölünün adının çəkilməsini yasaqlayan adəti C.Frezerin də diqqətindən kənarda qalmamışdı. İndinin özündə də sağlığında böhtanlarına məruz qalsalar da, öləndən sonra şərxislətli insanların adını dilə gətirmirlər. Bir atalar sözündə deyilir ki, «Ölünün dalınca danışmazlar». Qamlara görə, insan cismən dünyasını dəyişsə də, adı ruhla birgə yaşayır. Çünki ad Dədə Qorqud kimi qamlar tərəfindən hünərə, şücaətə əsasən müəyyənləşir. Bu mənada ad yeni doğulana təsadüfi hal kimi verilmirdi; ad mütləq qazanılmalıydı. Və qadınlar, qızlar türk ər üçün öz uca adı ilə bərabər tutulurdu. Qadının-qızın ləkələnməsi türk ailəsindəki kişilərin adının batması, papağının yerə çırpılması demək idi. Tanrıçılıqda qadınların yerinin daralmasına gəlincə, bu, onlara qarşı soyuqluğun təzahürü deyildi, əksinə, başlıca funksiyasını yerinə yetirən – «soyu soldurmayan» qadın «evin dayağına», ərin başının bəxtinə» çevrilirdi. Oğuz türkü üçün ana haqqı tanrı haqqı idi. Qadın yeri gələndə ox da atırdı, qılınc da çalırdı, düşmən başı da kəsirdi. Ancaq onun əsas funksiyası övlad doğmaq idi. Mifoloji strukturlarda da o, həmin müqəddəs işini yerinə yetirib kənara çəkilmişdi. http://www.azmif.net/cgi-bin/datacgi/database.cgi?

SEÇİLMİŞ XƏBƏRLƏR

Çox oxunanlar