مطالبات قومی و منطق خشونت- ناصر فکوهی

2008-06-12 01:45

سایت”برای یک ایران”، چندی پیش گفت‌وگویی داشت با دکتر ناصر فکوهی استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران پیرامون “خودشیفتگی و هویت”. دکتر فکوهی در آن گفت‌وگو نظرگاه‌های خود پیرامون نقش مذهب و رابطه بین هویتهای قومی و ملی را بیان کرد. حال برآنیم آن گفت‌وگو

Gunaz.tv

سایت”برای یک ایران”، چندی پیش گفت‌وگویی داشت با دکتر ناصر فکوهی استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران پیرامون “خودشیفتگی و هویت”. دکتر فکوهی در آن گفت‌وگو نظرگاه‌های خود پیرامون نقش مذهب و رابطه بین هویتهای قومی و ملی را بیان کرد. حال برآنیم آن گفت‌وگو را تداوم بخشیم و این‌بار نگاهی داشته باشیم به موضوع زبان و نقش آن در هویت‌های قومی و ملی. و همچنین رابطه بین “زبان ملی”، زبان مادری” و “زبان مشترک”. آقای فکوهی دعوت ما را برای ادامه این گفت‌وگو پذیرفتند و به پرسشهای ما پاسخ گفتند. “برای یک ایران”: آقای دکتر فکوهی، بسیاری بر این باورند که هویت‌خواهی قومی واکنشی است به هویت‌خواهی ملی. از این‌رو آن را پدیده‌ای نو در تاریخ معاصر ایران می‌دانند. آیا به نظر شما بین هویت‌خواهی قومی و هویت‌خواهی ملی، تناقضی وجود دارد، یا این‌که این دو مکمل هم هستند؟ ناصر فکوهی: همانگونه که بارها گفته‌ام متاسفانه ما در سطح زبان با نوعی تخریب سروکار داریم که با گونه‌ای از «شلختگی» وضعیت بدتری پیدا کرده است. اینکه می گویند «هویت خواهی» قومی «واکنشی» به «هویت خواهی ملی» است خود نمونه‌ای از این تخریب است. به گمان من باید در گفته های خود به ویژه در زمینه‌هایی چنین حساس بسیار دقیق‌تر بوده و وسواس بیشتری به خرج بدهیم. اصولا واژه هویت خواهی چندان معنایی ندارد، در واقع اکثر محققان در این زمینه یا بر این باورند که هویت‌ها ، گونه‌های موجودیت قدیمی‌اند که پیدایش و تحولشان وابستگی عمیقی به دولت‌های ملی نداشته است و یا برعکس معتقدند که قومیت‌ها اشکال جدیدی هستند که در واکنش به دولت های مدرن به وجود آمده‌اند و خود را شناخته‌اند. اما بحث هویت خواهی، با این واژه و در این زمینه، بحث چندان معنا داری نیست، شاید بهتر باشد که از مطالبات قومی یا مطالبات فرهنگی و بهتر از آنها از مطالبات و خواسته‌های هویتی نام ببریم، که خاص اقوام نیست بلکه هر گروه اجتماعی کمابیش برای آنکه وجود خود را به مثابه یک گروه به تثبیت برساند و اعلام وجود کند تلاش می‌کند به نوعی اینگونه مطالبات را مطرح کرده و آنها را به خواسته‌هایی مشترک در میان اعضایش تبدیل کند (ولو آنکه در ابتدا چنین تمایل و گرایشی هم وجود نداشته باشد) اقوم یا آن چیزی که با عدم دقتی کمابیش رایج قومیت نامیده می شود، نیز چنین است. یک گروه قومی به همان دلایلی که بدل به یک گروه قومی شده است، قاعدتا تمایل به حفظ موجودیت خود نیز دارد و در نتیجه باید بتواند مطالباتی هویتی را مطرح کند. اینکه بگوئیم چنین مطالباتی «واکنشی» هستند چندان معنایی ندارد، زیرا تقریبا تمام مطالبات هویتی واکنشی هستند: اصولا «خود» به این دلیل «خود» است که می فهمد یا می‌خواهد که «دیگری» به گونه ای که خود آن «دیگری» را تعریف می‌کند نباشد، یا تصور می‌کند که نیست، بنابراین اصل تفاوت گذاری یا تفاوت یابی بدون شک بخشی محوری در اصل هویت یابی است. چگونه می توان با هویتی سروکار داشت که نخواهد خود را بر اساس فرایندی تمایز گذار از هویت‌های دیگر جدا کند؟ و در این صورت چگونه می‌توان گفت که هویت قومی باید یا می تواند چیزی به جز یک هویت گروهی، فرهنگی یا اجتماعی دیگر باشد. اما از اینجا نمی توان نه درباره این هویت و نه درباره هیچ هویت دیگری به این نتیجه گیری ساده انگارانه رسید که یک هویت تنها بر اساس واکنش ( که در آن گویی معنایی بیولوژیک، غریزی و غیر ارادی وجود دارد) نسبت به «یک» هویت دیگر خود را مشخص کرده است. هر هویتی می تواند فرایند هویت یابی و هویت سازی ( و نه هویت خواهی) خود را بر اساس تعداد بی‌نهایتی از «دیگری» ها شکل دهد که دائما در حال تغییر باشند. «دیگری» ملی یا آنچه وانمود می شود چنین «دیگری» است، یکی از این هویت‌ها است، ولی نه همه آنها ، مطالعات قومی نشان می‌دهند که هویت‌های قومی در بسیاری از موارد نه در رابطه با یک هویت مرکزی بلکه در رابطه با هویت‌های «حاشیه‌ای» دیگر شکل می گیرد و تقویت می شود. نتیجه بگیرم، هر گروه اجتماعی به دلیل صرف «اجتماعی بودگی» خود نیازمند ایجاد نوعی هویت است، هر اندازه این جامعه بودگی نیاز به سازمان یافتگی‌های کمی و کیفی بیشتری داشته باشد، نیاز به تقویت هویتی نیز بیشتر می شود. هویت بر اساس مولفه‌هایی شکل می‌گیرد که لزوما «واکنشی» نیستند اما واکنش های تفاوت گذار نیز در آنها موثرند. منشاء این مولفه‌ها می‌تواند کمابیش درونی یا برونی باشد و بهر حال در هر مورد باید مساله را بنا بر هویت مورد مطاله بررسی و اعلام نظر کرد و از دادن احکام کلی پرهیز نمود. “برای یک ایران”: در ایران پیش از عصر پهلوی، قدرت مرکزی هنوز به معنای تمرکز اتوریته سیاسی نبود. در آن هنگام سه منبع متفاوت اتوریته وجود داشت: اتوریته سیاسی دولت مرکزی، اتوریته ایلخانان و اتوریته روحانیون. تشکیل دولت مدرن همراه بود با تلاش برای تمرکز اتوریته. برخی از تحلیل‌گران معتقدند که تقابل بین دولت مرکزی و اقوام، اجتناب ناپذیر بوده. ارزیابی شما از پروسه ملت‌سازی و تاثیرات آن بر رابطه بین دولت و جامعه چیست؟ ناصر فکوهی: از لحاظ تاریخی این سخن درستی است که با شکل گیری دولت‌های ملی نوعی تنش ناگزیر میان یک «فرهنگ مرکزی» که در واقع فرهنگ مورد استناد برای ساختن «ملت» و «دولت» است و فرهنگ های دیگر به وجود آمده است. این تجربه‌ای است که کشورهای اروپایی در اواخر قرن هجدهم و در طول قرن نوزدهم داشتند و اغلب با راه حل های خشونت آمیز نظیر نسل کشی، زبان کشی و قوم کشی مشکلات ناشی از آن را از سر راه برداشتند. در کشورهای جهان سوم نیز تقریبا در اکثر قریب به اتفاق موارد این تنش در ابتدای تشکیل دولت های ملی و یا آنچیزهایی که باید به اصطلاح به دولت های ملی تبدیل می شدند، اتفاق افتاد. تجربه دولت رضا خانی، در این مورد گویاست، زیرا وی تلاش کرد تقریبا از همان الگوی اروپایی تقلید کند و با محوریت خشونت پیش رود اما بسیار سریع مشخص شد که چنین روشی نتیجه‌ای جز فروپاشی درونی نخواهد داشت، همان چیزی که اتفاق افتاد. در این حالت اقوام نه تنها از میان نرفتند، بلکه برای حفظ خود گاه دست به تشکیل سازوکارهای شوینیستی و افراطی نیز زدند. امروز ما نمی توانیم بگوئیم که برخورد در ابتدای قرن بین یک دولت ملی که در واقع نه یک دولت ملی بلکه یک نظام پدرسلطانی مبتنی بر دزدی و غارت بود با این اقوام اجتناب ناپذیر بود یا نه، زیرا داده های مساله هنوز کاملا روشن نیستند و از این گذشته، اصولا پاسخ دادن به این سئوال مشکلی را از مشکلات کنونی ما حل نمی کند. آنچه بیشتر برای ما اهمیت دارد این است که راه حل های خشونت آمیز روی مدل های اروپایی و غربی در برخورد با اقوامشان جز در همان قرون در جای دیگری جز به خشونت های افراطی و از میان رفتن همان نطفه های دولت ملی نیانجامیده است وبنابراین باید بهر شکل ممکن از منطق خشونت و برخورد خارج شد و به منطق همسازی و همزیستی بین اقوام و گروه های هویتی مختلف رسید. برای این کار لازم است که ابتدا این فکر را از مغز خود دور کنیم که بین فرهنگ‌ قومی و فرهنگ ملی تضاد وجود دارد و لزوما باید با یکدیگر برخورد کنند. به نظر من به هیچ وجه چنین چیزی نیست و در کشور ما لااقل تجربه تاریخی نشان داده است که می توان بر اساس محور سیاسی یک حرکت چند فرهنگی و چند زبانی و چند هویتی را به صورت نسبتا رضایت بخشی به پیش برد. امروز برای این کار و اینگونه سیاست شرایط مناسب تری نیز وجود دارد و آن انقلاب اطلاعاتی و فناورانه‌ای است که درونش به سر می بریم. “برای یک ایران”:دو دیدگاه در رابطه با مفهوم “ملت” وجود دارد. دیدگاه “کهن‌گرا” ملت را مفهومی باستانی می‌داند و در تعریف “هویت” به ریشه‌های تاریخی آن توجه دارد. حال آنکه دیدگاه دوم از این نکته حرکت می‌کند که مفهوم “ملت” مفهومی متاخر و مدرن است. نظر شما چیست؟ در صورت آن که نظر شما با دیدگاه دوم همخوان باشد، آیا روند ملت-سازی و دولت-سازی به پایان رسیده است؟ ناصر فکوهی: همانگونه که خود نیز در ابتدای بحث به این موضوع اشاره کردم این دو دیدگاه در حال بحث با یکدیگر هستند و هنوز اجماعی در این بحث و نظر قاطعی به وجود نیامده است اما من بیشتر به دیدگاه کهن گرا تعلق دارم یعنی معتقدم که هویت‌های قومی نوعی از هویت‌ها هستند که بر مبنای گسترش هویت‌های بیولوژیک و اسطوره‌ای شدن آنها در سطح خاصی به وجود می آیند و این امر لزوما ربطی به شکل گیری دولت ها به طور کلی و دولت های ملی به طور خاص ندارد. با این وصف مشکل ما همانگونه که گفتم مشکل تخریب زبانی است یعنی همین که «مجبوریم» برای سخن گفتن از برخی از هویت‌هایی که به شدت با یکدیگر متفاوتند و مسائل و مباحث بسیار مختلفی دارند از واژه های تقلیل دهنده و طبقه بندی کننده یکسانی مثل همین واژه «قوم» استفاده کنیم. این مشکل سبب می‌شود که در بسیاری موارد حتی جایی که نمی خواهیم ناچار به کلی گویی شویم. برای پرهیز از این امر است که فکر می کنم بهتر است هر بار می خواهیم دست به مطالعه‌ای جدی بزنیم به سراغ یک موقعیت تاریخی و جغرافیایی بسیار خاص و مشخص برویم و مساله را در آنجا بررسی کینم و به این امر باور بیاوریم که راه حل و اظهار نظری کلی که بتواند تمام موقعیت ها را پوشش دهد وجود ندارد. در مورد اینکه آیا فرایند های ملت سازی و دولت سازی در کشوری همچون ایران به پایان رسیده است یا نه، باید بگویم که ما هنوز این فرایندها را به پایان نرسانده‌ایم ولی نسبت به بسیاری دیگر از کشورهای جهان سوم در موقعیت بسیار بهتری به سر می بریم و در منطقه خاور میانه به نظر من بهترین وضعیت را داریم. دلیل این امر را من در آن می دانم که ایده دولت در ایران ایده جدیدی نیست، و هر چند ایده ملت به نظر من متاخر است اما لااقل به شکل سیاسی تا تاریخی دور دست در این کشور وجود داشته است، ما ادبیاتی غنی و منابع بی پایان اسطوره‌ای و تاریخی داریم که می توانیم برای ساختن دولت و ملت از آنها استفاده کنیم، البته مشروط بر آنکه خود تحت تاثیرعمل «ساختن»ی که در حال انجامش هستیم قرار نگیریم و مفاهیم قراردادی دولت و ملت را با مفاهیمی ذاتی و «طبیعی» یکی نگیریم چون در این صورت یا در دام قدرتمداری می افتیم و یا در دام نوعی ملی گرایی سطحی و عامیانه. و البته این نافی آن نیست که ما به هر دو ین ایده‌ها و به تحقق در آمدن کامل آنها احتیاج داریم. ولی نکته دیگری را نیز اضافه کنم که نباید از نظر دور کنیم ما در حالی مشغول به پایان رساندن فرایندها دولت و ملت سازی هستیم که جهان در حال گذار به اشکال جدیدی از تجربه جامعه بودگی، یعنی اشکال مبتنی بر هویت – جماعت‌های شبکه‌ای و اشکال قدرت مبتنی بر آنها است و باید به این امر نیز توجه داشه باشیم. “برای یک ایران”:شما در گفت‌وگوی پیشین خود با “برای یک ایران” به نقش مذهب در وحدت و انسجام ملی اشاره کرده‌اید. نقش زبان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ ناصر فکوهی: فکر می کنم زبان، اگر نگویم مهم ترین، بی شک یکی از مهم ترین ابزارهایی است که برای این کار در اختیار داریم. ساختن یک دولت ملی یا یک ملت بدون یک زبان میانجی کاری است کاملا ناممکن و به دور از تصور. بنابراین هر چند من بارها بر اهمیت زبان های قومی و نیاز به تقویت و آزاد گذاشتن و کمک به تدریس و استفاده از آنها تاکید کرده‌ام، اما معتقدم نقش زبان میانجی در ایران، یعنی زبان فارسی که نه یک زبان قومی بلکه زبانی میانجی است که اقوام را به یکدیگر متصل کرده و منسجمشان می کند، نقشی حیاتی است. ایرانی بودن بدون فردوسی، حافظ، مولوی، سعدی و حتی در دوران مدرن بدون نیما و هدایت و ساعدی و شاملو و … معنایی ندارد و همه این ها یعنی زبان فارسی. افزون بر این زبان فارسی چیز دیگری نیز هست و آن بزرگترین ابزار ما در سطح بین المللی برای بقا و دوام آوردن به مثابه یک سیستم تمدنی است. در حقیقت ما امروز در سطح جهانی با جنگی میان زبان‌ها سروکار داریم . برخی از زبان ها امروز به ظاهر در این جنگ برنده نهایی به نظر می رسند، اما این یک وضعیت پارادوکسیکال است: اگر زبان انگلیسی امروز در موقعیتی به ظاهر شکست ناپذیر قرار دارد این را می‌توان در اروپای قرون سیزده و چهارده در باره لاتین و پیش از آن برای عربی و یا برای یونانی نیز گفت، اما هیچ کدام از این زبان ها نتوانستند به قدرت خود در دراز مدت ادامه دهند و اغلب به زبان هایی دیگر تجزیه شدند و خود از میان رفتند . این نیز همان چیزی است که ممکن است بر سر انگلیسی بیاید. اما بهر تقدیر مساله ما باید حفظ و تقویت زبان فارسی به مثابه ابزار قدرتمندی باشد که هویت ملی ما را در سطح بین المللی نمایندگی می کند. انگلیسی نوشتن برای حضور در محافل علمی بین‌المللی البته کاری درست است اما می توان این کار را به مترجمانی واگذار کرد که متون فارسی را به انگلیسی منتشر کنند، ولو آنکه این مترجمان خود ما باشیم، منظور من آن است که برای ما باید اهمیت بیتشری داشته باشد که فرهنگ را در زبان خودمان تقویت کنیم و نه در زبان انگلیسی. این یک توهم است که می توان یک فرهنگ را از خلال زبان دیگر به نحو شایست و بایست تقویت و به خصوص حفظ کرد، این درست مثل آن است که خواسته باشیم یک تمدن را از طریق موزه ها و یا از آن مسخره‌تر از طریق شهرک‌های سینمایی دکور شده حفظ کنیم: کاری که می توان در فرهنگ دیگر انجام داد در بهترین حالت شناساندن نسبی فرهنگ دیگری است، اما این شناسایی در حد خاصی متوقف می‌شود. اینجا ما به بحث «ترجمه ناپذیری» می‌رسیم که من بزودی در مقاله‌ای در مجله «مترجم» آن را باز می‌کنم، اما در اینجا به گفتن همین اکتفا می‌کنم که کانت و هگل و کافکا بیرون از زبان آلمانی، هوگو و دورکیم و سارتر خارج از زبان فرانسه و شکسپیر و رورتی و گیرتز و غیره خارج از زبان انگلیسی در واقع وجود خارجی کاملی ندارند و ما تنها به تصوری از آنها می‌توانیم برسیم و نه به خود آنها: آیا می‌توانید تصور کنید که کسی بتواند از خلال زبان انگلیسی، فرانسه یا آلمانی حتی به دامنه‌های کوهستان‌های عظیمی همچون حافظ و مولوی برسد؟ از این لحاظ من بسیار خوشبختم که در زبان فارسی به دنیا آمده‌ام یعنی در زبانی که امکان بی نظیری برای صعود بر چنین بناهای عظیمی را به من می‌دهد. برای نتیجه گیری شاید بتوانم بگویم اگر آدمی همچون مسکوب تمام عمر تنها به فارسی نوشت، بی شک به این دلیل نبود که نتواند به زبان های اروپایی بنویسد بلکه از آن رو بود که در این مبارزه بزرگی که برای حفظ یک حوزه تمدنی وجود دارد یکی از مهم ترین پرچمداران باشد. و همین نیز باید به ما قدر مترجمان بزرگمان را بشناساند که در واقع نه اینکه شکسپیر، مولیر، کافکا، سارتر، هوگو و … را «ترجمه» کرده‌اند بلکه در واقع آنها را در زبان فارسی بازآفریده‌اند و این زبان را به همان اندازه تقویت کرده و به قلعه های بالاتری رسانده‌اند. این چیزی است که همه مردم این کشور می‌توانند بدان افتحار کنند که زبان میانجی‌ای دارند که نه متعلق به یک قوم بلکه متعلق به همه آنهاست و چه خوب اگر این کار در تمام زبان‌های دیگر این کشور نیز انجام شود. “برای یک ایران”:آیا “زبان مشترک” یا “زبان رسمی” از نظر شما همان “زبان ملی” است؟ اصولا در جامعه ایران که از تنوع زبانی برخوردار است، رابطه زبان مشترک با دیگر زبانهای موجود در ایران را چگونه تعریف می‌کنید؟ ناصر فکوهی: فکر می کنم پاسخ این سئوال را در پرسش پیشین دادم، زبان رسمی یا زبان ملی می‌تواند زبان میانجی باشد یا نباشد، ما نمونه های متفاوتی داریم. در هندوستان چهارده زبان رسمی وجود دارد ولی زبان میانجی عملا یا هندی است یا بیشتر از آن انگلیسی. ما خوشبختانه زبان فارسی را داریم که دو حسن دارد نخست آنکه هزاران سال است یک زبان رسمی و سیاسی است و در عین حال میانجی است، و دوم اینکه یک زبان قومی نیست. اینکه رابطه زبان میانجی با سایر زبان ها چه باشد، به نظر من، اگر در سطح حوزه‌های بزرگ تمدنی ما با یک جنگ روبروئیم، در سطح ملی جنگی در کار نیست، بلکه زبان‌های محلی و قومی ما در واقع مواد و زیر مجموعه‌هایی هستند که می‌توانند به زبان میانجی کمک کنند که قوی تر شود و زبان ملی نیز می‌تواند آنها را در تداوم یافتن و قدرتمندتر شدن هر چه بیشترشان کمک کند. سیاست‌های ما باید سیاست‌های چند زبانی باشد. ولی با محور قرار دادن زبان میانجی که همانگونه که گفتم ابزار اصلی ما برای حضور موثر در جهان است. این نکته را نیز توجه داشنه باشید که بسیاری از زبان‌های محلی و قومی ایران در خانواده زبانی مشترکی با زبان میانحی هستند و سایر زبان‌ها نیز بسیار از آن تاثیر پذیرفته‌اند و خوشبختانه ما توانایی‌های بالایی را برای استفاده از زبان میانجی درنزد اقوام و هویت‌های ملی‌مان داریم کما اینکه می‌دانیم برخی از بزرگترین کسانی که زبان فارسی را ساخته‌اند دارای زبان مادری متفاوتی بوده‌اند. “برای یک ایران”:حق گویش به زبان مادری را نمی‌توان از کسی سلب نمود. نظر شما درباره حق تحصیل به زبان مادری چیست؟ ناصر فکوهی: این حقی است که در قانون اساسی ایران پیش بینی شده است و به نظر من باید هر چه زودتر به اجرا درآید. اما اجرای این اصل باید به گونه‌ای باشد که ضربه‌ای به توانایی مردمان ما در زبان میانجی نزند، چون این ضربه بعدها به نقصانی اساسی برای خود آنها تبدیل می‌شود. بنابراین موضع اصولی من این است که باید این کار را کرد اما در این مورد همچون هر مورد دیگری معتقد به سیاست های شتاب زده و فکر ناشده نیستم و فکر می‌کنم باید این کار را به صورت پایلوت و تدریجی با بررسی دقیق تاثیرات آن انجام داد و در عین حال برنامه ریزی برای تدریس زبا ن‌های قومی با تقویت تدریس زبان میانجی و زبان های بین المللی مثل انگلیسی و فرانسه و آلمانی نیز تکمیل نمود.