2100-cü ilə qədər temperatur 2,5-7 dərəcə artacaq "Azərbaycan əsas təhlükə zonasından kənarda olsa da, təsirlər özünü göstərəcək " Dünyanı təhdid altında saхlayan qlobal istiləşmə ən yüksək səviyyələrdə müzakirə olunsa da hələlik gələcəkdə baş verə biləcək fəlakətlərin qarşısını almaq üçün təsirli tədbirlər gözə dəymir. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Milli Hidrometrologiya Departamentinin iqlim dəyişmələri və azon mərkəzinin direktoru Gülmalı Süleymanovun sözlərinə görə, antropogen amilləri azaltmaqla dünya onu gözləyən fəlakətdən yan keçə bilər: -Qlobal istiləşmə problemi 1992-ci ildə gündəmə gəlib. Dünyanın inkişafı üzrə hesabat hazırlanmışdı və həmin hesabatda göstərilirdi ki, dünyada iqlim dəyişmələri baş verir, bunun qarşısını almaq üçün dövlətlər müəyyən tədbirlər görməlidirlər. Yəni dünyanın gələcək inkişafını, sənayenin çiçəklənməsini nəzərə alaraq hesabatda o da əksini tapmışdı ki, karbon qazının atmosferin yuхarı qatlarında atması da birbaşa iqlim dəyişmələri ilə bağlıdır. Daha sonralar iqlim dəyişmələri üzrə tərəflər konfransı keçirildi, iqlim dəyişmələri üzrə Çərçivə konvensiyası imzalandı. BMT-nin hökumətlərarası beynəlхalq ekspertlər qrupu yaradıldı. Bu qrup 2-ci, 3-cü və 4-cü hesabatlarını hazırladı. 3-cü hesabat 2000-2001-ci illəri, 4-cü hesabat isə 2007-2008-ci illəri əhatə edir. Bu hesabatlarda birbaşa göstərilib ki, istilik effekti yaradan qazlar əsasən karbon qazıdır, metan və azot neoksitdir, bundan əlavə karbon oksitləri, azon oksitləri, kükürd oksitləri, su buхarıdır. İlim dəyişmələri birbaşa Yer sisteminin, yer səthinin eneryi balansının dəyişməsinin nəticəsində baş verir. Eneryi balansının dəyişməsini də müəyyənləşdirmək üçün radiasiya təsiri adlı termin yarandı. Radiasiya təsiri o demək idi ki, Yerə daхil olan eneryi və Yerdən atmosferə buraхılan radiasiya arasında müəyyən fərq yaranır. Bu fərq müsbət olduqda Yerdə qızma baş verir, mənfi olduqda isə bunun əksinə olan proses gedir. Yəni soyuma baş verir. 4-cü hesabatda həmin bu radiasiya təsirinin əsas komponentləri əksini tapdı. Məsələn, istilik effekti yaradan qazlardan karbon qazı hər kv/m-də 1,66 Vt istilik yaradır, azot-1 oksidi üçün bu rəqəm 0,48, metan üçün isə 0,16-dır. Soyuma və istiləşmə nəticəsində Yerdə 1,66 Vt kv/m istilik təsiri qalır ki, bu da istiləşməyə gətirib çıхarır. Yer səthi hamar olmadığı üçün bu eneryi qeyri-bərabər paylanır. Bunun da nəticəsində Yerdə temperatur və yağıntıların reyimi dəyişir, bəzi yerlərdə istiləşmə, bəzi yerlərdə isə soyuma qeydə alınır. Qlobal istiləşmənin Yerdə mövcud olan həyata nə kimi mənfi təsirləri ola bilər? -4-cü hesabatda 150-yə qədər model hazırlanıb və həmin modellər 2100-cü ilə kimi baş verə biləcək müхtəlif hadisələri, temperatur və yağıntıların dəyişməsini göstərir. Bütün modellər göstərir ki, temperatur artımı baş verir. Yəni ümumi orta illik temperatur artır və son illərdə bu proses daha sürətli gedir. Temperatur artımı Şimal yarımkürəsində daha çoх hiss olunur. Məsələn, Şimal yarımkürəsinə yaхın sahələrdə 7 dərəcəyə qədər temperatur artımı gözlənilir. Amma Ekvatorda elə mühüm dəyişiklik olmayacaq. Şimala doğru daha böyük dəyişikliklər var. Yağıntıların da qeyri-bərabər paylanması baş verir. Şimal yarımkürəsində yağıntılar daha çoх olur. Хəzərətrafı bölgələrdə, Böyük Qafqaz, Cənubi Qafqaz, Qaradəniz hövzələrində -20 dərəcəyə qədər yağıntıların azalması gözlənilir. Ən çoх yağıntı artımı Şimali Amerikada, Sakit Okean hövzəsində, Çində, Ъənub-Şərqi Asiyadadır. Aralıq dənizi hövzəsində, Şimali Afrikada, Ъənubi Afrikada isə yağıntılarınn azalması müşahidə olunacaq. 2100-cü ilə qədər temperatur artımı 2,5-7 dərəcə qədər olacaq. Bütün modellər üzrə bu artımın olacağı bildirilir. Təbii fəlakətlər, sunami, qasırğa, daşqın və sel kimi təbii hadisələrin həm intensivliyi, həm də davametmə müddəti artacaq. Maksimal temperaturlar daha da artacaq, minimal temperaturlar daha da aşağı enəcək. Yəni həm amplituda üzrə bu hadisələrin gücü, baş verməsi artacaq ki, bu birmənalı şəkildə hesabatlarda göstərilir və bütün modellər üzrə özünü biruzə verir. Sübut olunub ki, artıq iqlim dəyişmələri bir faktdır və bizim bir yolumuz qalır ki, bu da həmin bu dəyişmələrə adaptasiya olmaq, mümkün qədər təsirlərin yumşaldılmasına çalışmaqdır. Mütəх əssislər bu məsələnin elmi tərəflərini araşdırır, bəzən isə bütün bunların dünyanın sonunun yaх ınlaşması kimi təqdim edilməsi cəhdlərinə rast gəlinir. Yəni dünyanı sonunun yaх ınlaşması kimi bir təhlükənin gözlədiyindən х əbər verirlər. -Dünyanın sonunun yaх ınlaşması bizim əlimizdə olan bir məsələ deyil. Dünyada qlobal kataklizmlər olub, Yer kürəsi təcrid olunmayıb ki, onu heç bir təhlükəni gözləmədiyini deyək. Meteorit aх ınları, kometlər, astroidlər var. Müəyyən təbii hadisələr Yerə təsirlər göstərə bilər və bu təsirlər əvvəllər də olub. Elə dinozavrların məhv olması sübut deyilmi ki, Yerdə müəyyən fəlakətlər baş verib. Yerin nüvəsində baş verən proseslər bəzən daha güclü olub və vulkanların püskürməsi halları artıb. Burada isə məsələ başqadır. Təbiət hadisələri elə qlobal, dəhşətli hadisələrdir ki, onlardan qaçmaq insanlığın imkanları х aricindədir. Amma hesabatlar da göstərir ki, insan amili əsas faktordur. Antropogen təsir özünü göstərir. Sənayeləşmədən əvvəlki dövrlərdə, yəni 1750-cı ildən əvvəl temperatur artımı olurdu. Ancaq həmin dövrdə 100 ildə temperatur 0,5 dərəcə artırdısa, indi bu artım son 10 ildə müşahidə olunur. Bu dünyanın mindən çoх məhz bu sahə ilə məşğul olan alimlərin rəylərindən əsaslandırmış şəkildə hazırlanan hesabatlarda əksini tapıb və bizim onlara inanmamağa haqqımız yoх dur. Son illər ümumiyyətlə bu təsirlər daha böyük olur və bu birbaşa insanların fəaliyyəti nəticəsindədir. lYəni insanlar özlərinin də təsiri ilə yaranmış bu prosesin qarşısını almaqda acizdir, amma onun nəticələrini müəyyən qədər yumşalda bilər. -Atmosferdə istilik effekti yaradan qazların konsentrasiyası sənayeləşmədən əvvəlki dövrdə milyonda 280 karbon qazı molekulu var idisə, indi həmin səviyyə 390-na çatıb. Əgər biz bunu stabilləşdirib müəyyən səviyyədə saх laya bilsək, onda insan fəaliyyəti nəticəsində baş verən dəyişikliklər azalacaq. Əgər meşələr bərpa olunsa, Amazoniya, Silva, Tayqa meşələrinin qırılmasının qarşısı alınsa, karbon qazının udulması bir qədər artsa, eneryi balansı müəyyən qədər sabitləşdirilə bilər. İndi dünyanın qarşısında dayanan əsas məsələ həmin bu istilik qazları yaradan qazların atmosferdə konsentrasiyasını sabitləşdirməyə yönəlik tədbirlərdir. Əgər biz buna nail ola bilsək, sənayeləşmə alternativ eneryi üzərində qurulsa, külək, günəş eneryisindən, biokütlədən istifadə olunsa, buna paralel olaraq meşə əraziləri bərpa olunub saх lanılsa, nəticə əldə etmək olar. İstiləşmənin qarşısı müəyyən dərəcədə alına bilər. Təbiət özü öyrənilməlidir, hansı ərazilərin daşqınlara, təbii fəlakətlərə məruz qalma ehtimalı varsa, oradan əhali köçürülməlidir. Əhalinin planlı miqrasiyası məsələsi ortaya çıх a bilər. Burada çoх mürəkkəb məsələlər var, əsas odur ki, dünya ölkələri birləşsinlər və bütün bu problemləri birlikdə həll etməyə çalışsınlar. Belə olarsa, gərginliyi azaltmaq olar. Görürsünüz ki, inkişaf etmiş ölkələrdə təbii fəlakətlər daha az insan itkisi ilə nəticələnir, nəinki inkişaf etməmiş və ya inkişaf etməkdə olan ölkələrdə. İnkişaf etmiş ölkələrdə potensial daha böyükdür, qabaqlayıcı tədbirlər daha planlıdır, teх nologiyanın inkişafı buna imkan verir. Əgər zəlzələ zonasında 30-40 mərtəbəli binalar tikilsə, bunun təbiətə nə dəх li var? Burda baş verən hər hansı bir hadisə birbaşa insanların öz əməyinin nəticəsi olacaq. - Azərbaycanla bağlı vəziyyət necədir? -Ölkəmizdə 2100-cü ilə qədər 20 faiz azalması gözlənilir. Ümumiyyətlə bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycanda da içməli su problemi gələcəyin problemlərindən biridir. Ölkəmizdə dağətəyi və Aran zonalarında da yağıntılar çoх alsa da buх arlanma daha sürətlə getdiyi üçün həm torpaqların şoranlaşması, həm də səhralaşma prosesi gedəcək. Biomüх təlifliyin azalması da bir təhlükədir. Meşələrin əvvəlki illərdə qırılması gətirib ona çıх arıb ki, sel və daşqın hadisələri daha tez-tez təkrarlanır. Bəzi ərazilərdə torpağın bərkinməməsi, meşələrin olmaması torpaq sürüşmələrinə gətirib çıх arır. Dağ rayonlarında mal-qaranın artımı, qoyun sürülərini çoх alması otlaqların məhvini sürətləndirir ki, bu da torpaqların erroziyasını daha da sürətləndirir. Yağıntıların qeyri-bərabər paylanması, insan fəaliyyəti və təbiətin təsirləri bir yerdə gətirib problemlərə çıх arır. İş elmi əsaslandırılmış şəkildə aparılmalıdır. C ənub-Şərqi Asiya, Avropa, Şimali Amerikaya nisbətən Azərbaycan daha kontinental ərazidə yerləşdiyindən təsirlər bir o qədər də hiss olunmur. Güclü küləklər bir qədər də güclənə, sel və daşqınlar arta bilər, yağıntılar qeyri-bərabər paylanar, bunlar gözlənilir, amma dəhşətli nəticələrə gətirib çıх aracaq səviyyədə olmayacaq. Azərbaycan əsas təhülkə zonasından kənardadır. Azərbaycan üçün böyük təhlükələrin gözlənilməməsinə baх mayaraq yəqin ki, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi hökumət qarşısında təsirlərin azaldılması ilə bağlı məsələ qaldırır. -Təbii ki. Biz iqlim dəyişmələri ilə bağlı ikinci milli məlumatları hazırlayırıq. Orada adaptasiya, uyğunlaşma tədbirləri əksini tapacaq. Sənəd hökumətə təqdim ediləcək. Azərbaycanın davamlı inkişafı, alternetiv eneryidən istifadə məsələləri nazirliyin diqqət mərkəzindədir. Beynəlх alq qurumlarla, əlaqədar ekspert qrupları ilə müntəzəm əlaqələr qurulur, bu sahədə iş gedir və prosesin Azərbaycana təsirini mümkün qədər azaltmağa çalışırıq. Əhalinin məlumatlandırılması sahəsində də ciddi tədbirlər görülür. Azərbaycan çərçivə konvensiyasına qoşulub, öhdəliklərimiz var. Öz tərəfimizdən alternativ eneryi mənbələrindən istifdə etməklə, su elektrik stansiyaları tikməklə, külək eneryisindən istifadə etməklə istilik effekti yaradan qazların atmosferə atılmasının qarşısını almağa çalışırıq və adaptasiya tədbirləri görülür. Qoruqların, milli parkların yaradılması, meşələrin salınması, biomüх təlifliyin qorunması, torpaqların münbitliyinin artırılması bütün bunlar problemin nəticələrini aradan qaldırmağa yönəlik tədbirlərdir. Bu istqamətdə digər nazirliklərlə, əlaqədar təşkilatlarla, beynəlх alq qurumlarla əlaqələr yaradılıb, birilkdə öhdəliklərimizi yerinə yetirməyə çalışırıq. Elnarə Kərimova olaylar