Cümhuriyyət qurucuları Azərbaycan Parlamentinin sədri - Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 90 illiyinə N. YAQUBLU Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Əlimərdan bəy Topçubaşovun adı yalnız azərbaycanlılar üçün deyil, eləcə də Rusiyada yaşayan bütün türklər üçün əziz və dəyərlidir. Böyük bir həyat yolu keçmiş Ə.Topçubaşov Rusiyada yaşayan bütün müsəlmanların lideri kimi də tarixdə əbədi yaşamaq hüquqi qazanıb. İxtisasca hüquqşünas olan Ə.Topçubaşov azərbaycanlıların, eləcə də Rusiya müsəlmanlarının yalnız maariflənməsi üçün deyil, həm də onların siyasi hüquqlar qazanması uğrunda böyük mücadilə aparıb. Xalqımızın yaddaşında isə o, digər xidmətləri ilə yanaşı, Azərbaycanı dünya dövlətlərinə tanıtmış bir şəxsiyyət kimi də əbədi yaşayacaq. Əlimərdan bəy Topçubaşov 1862-ci ilin mayın 4-də Tiflisdə anadan olub. Əsilləri Gəncədəndir. Ulu babalarından biri Tiflisə, digəri isə İrəvana köçüb orada yaşamışlar. Ə.Topçubaşovun ulu babası sonuncu gürcü kralı yanında hərbi işdə və Tiflis qalabəyisi kimi mövqe qazanmışdır. Babası Mirzə Cəfər isə 1819-1849-cu illərdə Peterburq Universitetində professor olaraq çalışıb, İran ədəbiyyatı və dildən mühazirələr oxuyub. Əlimərdan bəy ilk təhsilini müsəlman məktəbində aldıqdan sonra 1-ci Tiflis Gimnaziyasında da uğurla təhsil alıb. Nəticədə ona Qafqaz təqaüdü verilmişdir. Sonra o, Peterburq Universitetinə daxil olmuş, əvvəl tarix-filologiya, daha sonra isə hüquq fakültəsində oxuyub. 1887-ci ildə 3-cü kursda oxuyarkən gizli tələbə təşkilatlarındakı iştirakına görə Universitetdən xaric edilsə də, professorların müdaxiləsi ilə karser cəzası ilə əvəzlənib ali məktəbə bərpa olmuşdur. Əlimərdan bəy Universiteti qurtaran ili uğurla dissertasiya müdafiə etmiş, hüquq elmləri namizədi adını almışdır. Lakin 1886-cı ildən mövcud olan "xaristian olmayanların universitetlərdə elmi vəzifə tutmağı yasaq edilməsi" qanunu onun ali məktəbdə qalıb dərs deməyinə imkan yaratmamışdır. Bu vəziyyəti görüncə o, Tiflisə qayıtmış burada məhkəmə katibi, müstəntiq, hakim vəzifələrində çalışmışdır. 1894-cü ildə Əlimərdan bəy Bakıya gəlmiş, böyük mütəfəkkir H.Zərdabinin qızı Pəri xanımla ailə qurmuşdur. 1898-ci ildə H.Tağıyevin satın aldığı "Kaspi" qəzetinin baş redaktoru olmuşdur. Qeyd edək ki, "Kaspi"nin Ümumrusiya qəzetinə çevrilməsində Ə.Topçubaşov böyük rol oynamışdır. Ə.Topçubaşov 1898-ci ilin iyunun 24-dən 1907-ci ilin oktyabr ayının 20-nə qədər "Kaspi" qəzetinin baş redaktoru olmuşdur. Bu müddətdə onun "Kaspi"də çox dəyərli yazıları nəşr edilmişdir: 1) "Müsəlmanlar azadlıq hərəkatında"; 2) "Yeni qurbanlar"; 3) "Azadlıq və Qafqaz xalqları"; 4) "İlk tatar dramaturji" və s. Ə.Topçubaşovun məqalələrini birində qeyd olunan bir fikir əslində onun öz həyat məramnəməsi idi: "Azadlıq orda mövcuddur ki, orada vətəndaşlar onun uğrunda ölməyə hazırdır". 1905-ci ilin mayında Ə.Topçubaşov Qafqaz müsəlmanlarının ehtiyacları ilə bağlı Rusiya hökumətinə müraciət etmişdir. Peterburqda olarkən yeni təyin olunmuş Qafqaz valisindən azəri türkcəsində qəzet çıxarmağı xahiş etmiş, bunun sayəsində də "Həyat" qəzeti sonradan nəşrə başlamışdı. 1905-ci ilin avqustunda Ə.Topçubaşov Nijni-Novqorod şəhərinə getmiş və orada İsmayıl Qaspirallı Yusif Axçuraoğlu ilə birlikdə Rusiya müsəlmanlarının konqresində iştirak etmişdir. Rusiya müsəlmanlarının vahid siyasi və təşkilat halında birləşdirilməsində Ə.Topçubaşovun əvəzsiz xidmətləri olub. 1906-cı ilin yanvarında Peterburqda Rusiya müsəlmanlarının II Konqresi keçirilir. Burada, "İttifaqi Müsəlman" siyasi partiyasının nizamnaməsi qəbul edilir. 1906-cı ildə Ə.Topçubaşov I Rusiya dövlət dumasına Bakıdan deputat olaraq seçilir. Dumada olan 30-a qədər deputatın toplaşdığı "Müsəlman fraksiyası"na Ə.M.Topçubaşov rəhbərlik etmişdir. Qeyd edək ki, dumada polyak deputatı olan Aleksandr Lednitskinin başçılıq etdiyi "Muxtariyyətçilər Birliyi" adlı fraksiya yaradılmışdı. Ə.Topçubaşov bu fraksiyanın II başqanı seçilmişdir. 1906-cı ilin iyulun 9-da I Dövlət Duması buraxılmış, deputatların əksəriyyəti Finlandiyada Vıborq şəhərində toplaşmış və məşhur "Vıborq" bəyannaməsini imzalamışdılar. Nəticədə, bəyannaməni imzalayan baş deputatla birgə Ə.Topçubaşov da həbs edilmiş, üç ay həbsxanada yatmışdı. Məhkəmənin qərarına görə Əlimərdan bəyə "Kaspi" qəzetində də işləmək qadağan edilmişdi. Həbsxanadan çıxdıqdan sonra Əlimərdan bəy III Dövlət Duması müsəlman fraksiyası idə əlaqələr qurmuş, İdil boyu, Sibir ərazilərinə səyahət etmiş, müvafiq proqram əsasında müsəlmanların birləşdirilməsinə çalışmışdır. 1910-cu ildə Rusiyada irticanın şiddətlənməsi ilə əlaqədar Ə.Topçubaşov Bakıya qayıtmışdır. Burada o, "Nicat" maarif cəmiyyətinin sədri seçilmiş, "Səadət" məktəbinin fəxri müdiri olmuş və bu məktəbin ciddi müdafiəçisinə çevrilmişdir. I Dünya müharibəsi başlayarkən o, Qafqazda bu qanlı hərbdən zərər çəkən acar müsəlmanlarını müdafiə etmişdir. Qeyd edək ki, Ə.Topçubaşov o dövrdə Azərbaycan -Gürcüstan münasibətlərinin formalaşmasında böyük rol oynayıb. Tanınmış gürcü şairi Akaki Seretelinin dəfn mərasimində söylədiyi sözlər hər bir gürcü üçün doğmadır, əzizdir. O, bu çıxışında demişdi: "Azərbaycanlıların və bütün Qafqaziya müsəlmanların simpatiyası "yaşa və başqasına yaşamaq imanı ver" prinsipinə riayət etməkdir". 1917-ci ilin aprelində isə Bakıda keçirilən Qafqaz Müsəlmanları Qurultayında Ə.Topçubaşov ciddi mövqe ortalığa qoydu. Bir qədər sonra isə, elə həmin ilin mayında Moskvada keçirilən Rusiya Müsəlmanlarının Qurultayına sədrlik etmişdi. Bu qurultayda Rusiyada yaşayan müsəlmanlara ərazi muxtariyyatı ideyası ciddi olaraq ortalığa qoyulmuşdur. Qeyd edək ki, 1918-ci ildə mart hadisələri zamanı ermənilərin törətdiyi qırğında Ə.Topçubaşov da ciddi təhlükə ilə üzləşmişdi. O, təzyiq və işgəncələrə məruz qalmış, bir dəfə tutulmuşdur. 1918-ci ilin 28 may istiqlalından sonra Ə.Topçubaşov əvvəl Gürcüstana, sonra da İstanbula fövqəladə səfir göndərilmişdir. 1988-ci ilin dekabrında Bakıda Azərbaycan Parlamenti fəaliyyətə başlamış və Ə.Topçubaşov parlamentin ilk sədri seçilmişdir. O, eyni zamanda Azərbaycanın Parisə Versal sülh müqaviləsinə göndərilən nümayəndə heyətinin sədri seçilmişdir. Məhz həmin nümayəndə heyətinin ciddi fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycanın dünya dövlətlərinə tanınması istiqamətində böyük uğurlar əldə edilmişdir. Qeyd edək ki, Sülh Konfransında millətçi ruslar olan Maklakov, Sazanov Rusiyanın ərazi bölünməzliyi ideyası ilə çıxış edir, ayrı-ayrı xalqların müstəqillik haqqını tanımaq istəmirdilər. Eyni zamanda buradakı ermənilər də Azərbaycanın müstəqil dövlət olaraq tanıdılmasına maneəçilik törədirdilər. Lakin bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, aparılan ardıcıl və sistemli iş öz bəhrəsini verməyə başladı. Belə ki, Ə.Topçubaşovun ABŞ prezidenti Vilsonla etdiyi söhbət, digər dövlətin nümayəndələri ilə aparılan söhbətlər onlarda Azərbaycan haqqında müsbət fikir yaratdı və bu xalqın müstəqil dövlət olaraq yaşamaq qabiliyyətinə inandırdı. Nümayəndə heyətinin (Burada C.Hacıbəylinin, Ə.Şeyxülislamovun, M.Məhərrəmovun da xidmətini də qeyd etməliyik) nəşr etdiyi bülletenlər, kitablar və xəritələr ABŞ və Avropa dövlətlərində obyektiv informasiya yaratdı. Nəticədə, 1920-ci ilin yanvarın 11-də əvvəlcə mütəffiq dövlətlərin ali şurası, sonradan isə sülh konfransı Azərbaycan İstiqlalını rəsmən tanıdı. Bu tanıma sənədinə 23-ə yaxın dövlət "de-fakto" olaraq imza atdı. 1920-ci ilin 27 aprel işğalından sonra Ə.Topçubaşov Fransada qaldı və Azərbaycanın hüquqları uğrunda mübarizə apardı, işğalçı bolşevik rejiminin mahiyyətini bütün dünya ictimaiyyətinə çatdırdı. O, bütün güc və bacarığını Azərbaycanın bolşevizmdən xilasına və yenidən müstəqil dövlət olaraq mövcud olmasına sərf etdi. Avropanın ayrı-ayrı ölkələrində keçirilən toplantılarda, konfranslarda çıxış edərək Azərbaycanın işğal edilməsi faktına qarşı çıxdı və dünya ictimaiyyətinin diqqətini bu problemə yönəltdi. Məsələn, 1920-ci ildə Romada, 1922-ci ildə London və Genuyada, 1923-cü ildə Lozanmada keçirilən konfranslarda Azərbaycanın milli mənafeyini müdafiə etmiş və Azərbaycanın müstəqillik haqqının rus bolşevikləri tərəfindən alındığını bildirmişdir. Onun yüksək bacarığı və səmərəli fəaliyyətinin nəticəsi idi ki, Genuyada keçirilən konfransda toplantı iştirakçıları orada iştirak edən bolşeviklərin Azərbaycan adından söz söyləməyə səlahiyyətləri olmadıqları qərar vermişdilər. Qeyd edək ki, onun bu fəaliyyətinə qarşı sovet Azərbaycanı mətbuatında ciddi tənqidi yazılar da verilirdi. 1920-ci ilin sentyabr ayında, "Kommunist" qəzetində nəşr edilən bir yazıda Ə.Topçubaşov çox kəskin şəkildə tənqid edilirdi. Ə.Topçubaşovun mühacirət dövründəki fəaliyyətinin mühüm bir hissəsini Qafqaz xalqlarının birliyi uğrunda apardığı mübarizə təşkil edir. O, bu xalqların istiqlalı uğrunda dayanmadan mübarizə aparmışdır. Onun mühacirətdə apardığı mübarizədə Türküstanın və Ukraynanın eləcə də, Şərqi -Avropa xalqlarının da azadlığı uğrunda mübarizə mühüm yer tutmuşdur. Elə bu mübarizənin nəticəsi idi o, Rusiya əsarətində olan bütün xalqların Promotey təşkilatı ətrafında toplanmasına böyük enerji sərf edirdi. Ə.Topçubaşovun ömrünün sonunda böyük məmnunluq duyduğu işlərdən biri Qafqaz Konfederasiya sazişinin imzalanması oldu. Belə ki, 1934-cü ilin iyul ayının 15-də Brüsselin paytaxtı Belçika şəhərində üç Qafqaz dövləti təmsilçilərinin (Azərbaycan, Gürcüstan, Dağıstan) iştirakı ilə çox ciddi bir sənəd imzalandı. Avropa dövlətlərinin böyük önəm verdiyi bu sənədin imzalanmasında Ə.Topçubaşovun böyük xidmətləri var idi. Bu həm də Qafqaz xalqlarının birliyi ideyasını gerçəkləşdirən sənəd idi. Ə.Topçubaşovun mühacirətdəki həyatı çox ağır keçmişdir. Maddi ehtiyac, sıxıntılar Paris həyatının sərtliyi, vətənsizlik, sevimli övladının vəfatı və digər mənəvi sarsıntılar onun həyatını daima izləmişdir. 1935-ci ilin noyabrın 5-də Ə.Topçubaşov ürək çatışmazlığından vəfat etdi. Noyabrın 8-də Parisdə dəfn edildi. Ə.Topçubaşovun dəfn mərasimində Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi M.Ə.Rəsulzadə belə bir çıxış etdi: "Ey davamızın yorulmaq bilməyən vəkili! İndi sənə xitab edirəm. Sən vəzifəni gördün. Üzərinə aldığın davanı son imkanına qədər yürütdün. Fəqət əcəl sənə aman vermədi. İstəmişdin ki, bütün həyatını yoluna sərf etdiyin Azərbaycan qurtulsun və sən də oraya dönəsən. Həm də sadəcə olaraq özün yox, dostların deyil, istəmişdin ki, çox sevdiyin oğlunun burada əmanət buraxılan nəşini də özünlə alasan və vətənə öylə qovuşasan. Heyhat" tale böylə deyilmiş, bir az daha gözləmək, oğlu Rəşidlə yan-yana gözləmək lazım imiş. Fəqət sən əmin ol, istirahətlə gözlə, burada ata-oğul gözləməkdə olduğunuz bu məzarıstanda biz azərbaycanlılar, biz sənin getdiyin yolla gedən, müdafiə etdiyin dava üzərində qurulan Azərbaycan çalışanları sənə söz veririk: var qüvvəmizlə duracaq, milli davanı müvəfəqqiyətlə bacaracayıq. Buna əminik, çünki getdiyimiz və səndən sonra da gedəcəyimiz yol doğru və çatacağımız mənzil haqdır. Yol-millət yol, mənzil-istiqlal mənzilidir!" Müəllifdən: Zəngin tarixi sənədlər və fotoların olduğu "Cümhuriyyət qurucuları" kitabının nəşrinə dəstək olacaq insanlarımıza təşəkkür edərdim. Nəsiman YAQUBLU [email protected]/* */ qaynaq:www.525.az