İran dövleti nece qondarıldı?! Aşağıdakı yazı 1998-ci ilde Azadlıq Radiosunun Azerbaycan Xidmetinde H.Türkellinin hazırlayıb yaydığı “Cenubdan gelen sesler” verlişinde seslendirilmişdir. İran dövletinin qondarılması prosesi Çar Rusiyasını hücumarından ve Qacar dövleti terefinden qorunan Azerbaycan xanlıqlarının işğalından sonra Qacar dövleti tamami ile zeiflemiş ve 1-ci dünya müharibesi erefesinde böyük dövletlerin nezaretine keçmişdi. İran tarixçileri Qacar şahları haqqqında tehqir dolu fikirler yaymaqla bezen de bacariqsiz, kifaetsiz olan Qacar şahlarını deyil, Türk dövletçiliyi ve Türk idareçiliyini gözden salmağa çalışırlar. Bezilerimiz ise Qacarlıara nifret edirik, bu nifretin arxasında tebi ki, esasen Panfarsizmin eks tebliğatı durur. Göresen qeddarlığlına, leyaqetsizliyine, bacarıqsızlığına, exlaqsızlığına göre farslar öz şahlarından imtina edirlermi? ! Amma onlar Behram, Dariyuş, Kuruş kimi öz doğma bacıları ve anaları ile bir yatağa giren "evlenen" babalarından ağız dolusu danışırlar. Onların "adilliyine " "böyüklyüne" hesr olunmuş minlerle kitab yazırlar. Hemin tarixçilerin böyük ekseriyyeti Qacar şahlarını, Qacar dövletinin erazisinin parçalanmasına göre deyil mövcud olmayan “İran” dövleti erazisinin parçalanmasına yol verdiklerine göre xeyanetkar adlandırılar. Amma çol ereblerinin qarşısnda dize çöküb yalvaran Sasanilerin "qehreman"lığından danışmaqdan ve yazmaqdan yorulmurlar. Onlar İran adlı mövhum bir dövletin mövjudluğunu uydurur, bu uydurmaya inanır, hem de bu uydurmanı insanlara sırımağa çalışırlar. Heqiqeten de onlar bu uydurmanı insanlara sırımağı müeyyen qeder bacarıblar. Bizim insanların bir hissesi hele de İran dövletinin tarixen var olduğına inanmaqdadırlar. Bu, tebi ki, fars tarixçilerinin emeyi hem de şovinizm esasında 1925-ci ilden sonra qondarılmış İran dövletinin bu uydurmanı zorla insanlara sırıması neticesinde mümkün olub. Meselen İran tarixçileri iddia edirler ki, güya şimal xanlıqlarını Nasireddin şah bir ve yaxüd bir neçe qıza deyişib! Mentiqli insanlarda yalnız gülüş doğuran bu iddialar ne yazıq ki, “heqiqet” kimi insanlara sırınıb . Amma Çar Rusiyasi ile Qacar dövleti arasında geden uzun müddetli müharibeden danışılımır. Köhne Federal quruluşlu dövlet olan Qacar dövletinin zeiflemesi tekce bu dövleti idare edenlerin bezisinin zeifliyi ,qetiyetsizliyi ile bağlı deyil, hem de xarici hücumlar ve müdaxileler ve daxili xeyanetlele bağlı meseledir. Qacar dövletinin son derece zeiflemesine ve dağılmasına getirib çıxaran amilleri ise obyektiv şekilde araşdırmaq gerekdir. Doğrudur, bu dövletin başında duranların meşrutiyyete müqavimet göstermesi ve ehalinin sosyal-iqtisadi durumunun ağırlığı, Qacar hakimiyyetinin ictimai dayaqlarının sarsılmasına sebeb olmuşdu. Amma bu ingiltere konsulluğunun qapıçılığı ile öyünen bir oyuncağın hakimiyyeti ele keçirmesine getirib çıxaran tekce amil ola bilmezdi. Qacar Dövletinin dağılmasına ve fars milliyyetçiliyi esasında İran adlı bir dövletin qurulmasına sebeb olan esas amil xüsusi ile 1-ci dünya müharibesi zamanı qerbin özellikle Böyük Britaniyanın ve Rusiyanın müdaxileleri idi. Fars tarixçilerinin eserlerinde Mirpenc Rza Palanini deyerli ve qetiyyetli bir fars şahı kimi teqdim olunur ve iddia dilir ki, güya hemin adam dağılmaqda olan İran dövletini xilas etdi ve unitar bir dövlet qurdu. Amma bu heqiqete uyğun deyil, nece ola biler ki, güclü siyasi şexsiyyetleri olan 130 illik bir dövletde tanınmışlar deyil, adi bir mehter hakimiyyeti menimseye bilsin?! Bu mesele tebi ki, ingileterenin planları esasında hell olundu. Bilindiyi kimi 1-ci dünya müharibesine dünyanın en güclü ve uzun ömürlü Türk müsleman İmpratorluğu olan Osmanlı Dövlete Aliyesi de qoşulmuşdu. Osmanlı dövletinin müharibeye qoşulması ise esrler boyu "xaç yürüşleri" ile bu İmpratorluğun mehvine çalışan qerb ve Xristiyan dünyasının eline elverişli behane vermişdir. Müharibe Qacar Dövletinin serehedlerinde aparılırdı. Rusiyanın güclü hücumları netijesinde zeiflemiş Qacar dövletinin müharibede terefsiz qaldığını elan etmesine baxmayaraq, müttefiqler ( Fransa, Amerika, Rusiya ve Böyük Britaniya) Qacar dövltinin erazisine soxuldular. Qacar dövletinin şimal erazisi olan Güney Azerbaycan Memleketi rusların, Qacar dövletinin cenubu ise İngilislerin nezaretine keçmişdi. Bu, o demek idi ki, Qacar dövleti, öz erazisine nezaretini tamami ile itirmişdi. Müttehidler ise Qacar dövletinin erazisinde istediklerini edir, bütün planlarını maniesiz heyata keçirirdiler. Dövlet erazisinde anarşi höküm sürürdü. Qacar dövletinin qayda-qanunları deyil, Böyük Britanıyanın ve Rusiyanın qayda, qanunları işleyirdi. Müttehidler Osmanlı dövlti ile yanaşı onların menafeine tehlüke törede bilecek Qacar dövletinin mehv edilmesini de qaşıya meqsde qoymuşdular. Qacar Dövletinin erazisinden hem “düşmen” cebhesi olan Osmanlı İmpratorluğuna qarşı hem de Qacar dövletine qarşı istifade edirdiler .Onlar hetta Güney Azerbaycan erazisinin qerbinde Ermeni dövleti de qondardılar. Azerbaycanın qerb bölgelerinde Ermeni-xristiyan dövletinin qondarılması prosesi bir çox meselelerin aydınlaşmasına kömek edecekdir. Güney Azerbaycanda Eremni dövleti Güneş teqvimi ile 1288-ci ilin yazında Meşrute herekatını boğmaq meqsedi ile Ruslar Cenubi Azerbaycana qoşun yeritdiler. Rus ordusu Tebriz ve Urmu şeherine daxil olarken ehali ecayib bir menezerenin şahidi oldu. Bu menzere hamını heyretlendırmışdır. Tebrizde, Urmuda ve Urmu etrafı kendlerde yaşayan azsaylı Ermeni ve Assuriler Rus ordusunu qarşılamağa çıxmışdılar. Ermeniler, işğalçı Rus ordusunu dövreleyib, çalıb, oxuyur ve oynayırdılar. Türkler ise basqınçı ve işğalçı ordunun Ermeiniler terefinden isti qarşılanmasından tecublenirdiler. Eslinde milletimiz teccüblenmek evezine hemin an başa düşmeli idi ki, 1834-cü ilden beri Amerika, Böyük Britaniya, Fransa ve Rusiyadan Cenubi Azerbaycan erazisine gelen ve Urmuda casus yuvası quran missyoner teşkilatların meqsdi mesihiyyeti tebliğ etmek deyil, burada yaşayan Ermeniler ve Assurileri xeyanete hazırlamaq ve silahlandırmaqdır. Onların tikdiyi mektebler, xestexanalar ve onların qurduğu xeyriyye cemiyyetlerinin hamısı şer yatağı, onların gönderdiyi keşişler, hekimler , müellimler ise eslinde xüsusi ximet orqanlarının emekdaşları idi. Onlar 90 illik feliyyetleri müddetinde Cenubi Azerbaycanda xristiyan bir dövlet yaratmaq üçün zemin hazırlayırdılar. Kilislerde Ermeniler ve Assurilere Mesihden deyil, üsyndan ders keçirmişler. Onlara dini qaydaları deyil , Türklerin kütlevi qetli yollarını telim edirmişler. Qeyd etdiyimiz kimi, 1-ci dünya savaşı başlayarken Müttefiqler, Osmanlı Dövlete Aliyesine qarşı müharibeye başladılar. Qacar dövleti terefsiz olduğunu elan etse de Ruslar Qacar dövletinin şimalına , İnglisler ise cenubuna soxuldular. Cenubi Azerbaycana soxulan Ruslar onlara müqavimet gösteren Azerbayjan ordusuna divan tutdular. Türkleri mehv etemye başladılar. Onların azuqe ve zumarlarını talayır, ev-eşiyine od vurur, mal-heyvanlarını aparırdılar. Belelikle Güney Azerbaycan, tamamı ile Rusların işğalına meruz qaldı. Müttehidler(Rusiya,İngiltere,Fransa, Amerika) Osimanlı Türkiyesine qarşı müharibede Cenubi Azerbaycan erazisinden istifade edirdiler. Onların tetbiq etdiyi metodlardan biri de Cenubi Azerbayjanın qerb bölgesinde hemçinin Türkiyenın Cenubunda yaşayan ermenleri üsyana Celb etmek idi. Ermeniler Türkiye erazisinde üsyan qaldırıb 100 minlerle müselman Türkü qırdılar. Onlar 4 cebhede düşmenle vuruşan Türkiye ordusuna arxadan xencer saplayır ve dinc ehalını qılıncdan keçirirdiler. Amma sonda ermeniler öz qazdıqları quyuya düşüb geri çekilmeye mecbur oldular . Marşimon başda olmaqla geri çekilen 75000 silahı ermeni müttehidlerin qerarı ile Ruslar terefinden Cenubi Azerbaycanın qerb bölgesine yerleşdirildi. 25 000 ermeni torrorçusu Salmasda, 50 000 silahı ermeni ise Urmuda yerleşdirildi. Onlar hem de öz ailelerini getimişdiler. Rus hakimiyyeti altında inleyen Azerbaycan Türklerine Rus konsulu Niktin Bele bir emr vermişdi: "Yerli ehalı evlerini boşaltmalı ve qonaqlara vermelidir." Bu emre qarşı müqavimet gösteren Türkler ise dara çekilir ve ailesi, qohum-eqrebası ile birlikde mehv edilirdi. O zaman Urmuda esasen 3 missioner teşkilat, Fransadan gelmiş Kotolik kilisesi, bu teşkilatın başında "keşiş" Müsyü Emil Sontak , Amerikadan gelmiş teşkilatın başında Serj ve Peymen dururdu. Ermenileri silahlandıran ve Türkleri ermenilere qırdıran missioner teşkilatldardan biri de İngilisler missionerleriydiler . Tarixi senedlere esasen bu teşkilatların meqsedi Türkiyyede, mümkün olmadısa Cenubi Azerbaycan erazisinde müsteqil "Ermeni-Assuri dövleti" yaratmaq idi. 1917-ci ilde ise Rusiyada Oktobr inqilabı baş verdi . Yeni hakimiyyet rus İmperatorluğunu ve imperatorluğun qesb etdiyi erazini qorumaq meqsedi ile xaricdeki qoşunların geri qayıtmasını emr etdi. Cenubi Azerbaycandaki Rus ordusu geri qayıtmaq mecburiyyetinde olduğunu anlayan kimi qetil ve qareti daha da güclendirdi. Onlara bele bir gösteriş verilmişdi: " Ele talayın ki, insanlar 10 illerle özüne gele bilmesin" Amma Ruslar Azerbaycandan çıxsaydı Ermeniler başsız qalacaqdı! Onun için Azerbaycan erazisinde Ermeni ordusu qurulmalı idi. Arşiv sendlerine esasen Xristiyan ordusu Rusiyanın Qafqaz ordusunun komandanı General Lidenski, Müttefiqlerin herbi ateşeleri: Kolonel Şardin, Kapitan Març, Macor Steks ve Kolonel Paykın başçılığı altında quruldu. Andrınikin başçılığı ile İrevandan yola düşmüş 8 000 neferlik silahlı desteler de Urmuda qurulmuş bu orduyu qoşulmalı idi. Belelikle Ermeni- Xristiyan Ordusunun sayı 100 mini aşdı. Rus ordusu bölgeni terk ederken bütün herbi silah -sursatı Ermenilerın ixtiyar஽na verdi ve silahlı qatiller iki qat güclendi. Onlar 1917-ci ilde Cenubi Azerbaycanın qerb bölgesinde Qondarma Ermeni hökümetini elan etmeye nail oldular. O zaman 1-ci dünya savaşı ile bağlı Qacar dövletinin şimal erazısı sayılan Azerbaycan Memeleketi tamamı ile Ruslar terefinden işğal olunmuşdu ve Qacar dövletinin nezaretinden çıxan Azerbaycanda Ruslar, İngilisler ve Fransalılar öz planlarını serbest şekilde heyata keçirirdiler. Müttehidlerin himayesi ile Eremni hökümetinin qondarılması tebi ki, yerli müselman Türklerin qırığını ile müşayiet olunurdu. Urmuda yaradılmış 100 minlik Ermeni-Assuri ordusuna qoşulmaq meqsedi ile Andranik başda olmaqla daşnaklar İrevandan yola çıxıb, Urmuya yollanmışdılar. Onların planı Culfa ve Xoyu ele keçirmek müselman Türklerini tamami ile mehv etmek , 10 min neferlik Ermeni ailesini bu şeherlerde yerleşdirmek ve nehayet Ermenistana birleşdirmek idi. Rusiyanın Qafqaz Ordusunun Komandnı General Lidenski ve Müttehidlerin herb ateşelleri Kolonel Şardini, Kapitan Març, Major Steks ve Kolonel Paykın iştiraki ile qurulmuş Ermeni ordusu Urmunu ele keçirierek, Eremni Dövleti elan etdi. Urmu , Salmas, Xoy ehalisine xitaben ermeniler terefinden yayılmış 7 maddelik ultimomda deyilirdi: " Bu andan etibaren sizin bütün müqqedderatınıza Ermeni- Xristiyan hökümeti hakimdir. Ermeni hökümetinin emrlerinden böyün qaçıran her kes derhal öldürülecekdir." Rusiya, Fransa ve İngilterenin gösterişi ile qondarılmış bu hökümet 16 neferden ibaret “parlament”ini de qondardı. Belelikle Cenubi Azerbaycanın qerb bölgesi Ermenilerin herbi nezvaretine keçdi. Martın 17-den etibaren resmen Azerbaycanlıların soyqırımına başlandı. 1296-ci Güneş ilinin İsfend ayınını 3-de Eremni ordusu, Urmunun bütün bölgelerini ele keçirdi ve Urmu şeherine tamami ile hakim oldu. Salması ele keçirmek isteyen ermeniler İsmail ağa Simitqo ile müzakirelere başladılar. Marşımon, Salmasın qeyd -şertsiz teslim edilmesini teleb edirdi. Marşımonla, İsmail ağa Simitqo arasında keçirilen görüşün sonunda İsmail Ağa simitqo qezeblenerek marşımonu öldürdü. Marşımunun ölümünden sonra harınlaşmış ermenilerin eline daha ciddi behane düşdü ve dinc türk ehalının kütlevi qırğınını daha da güclendirdiler. Bu hadise 1296-ci Güneş ilinin son çerşenbesine tesadüf edirdi. Heman günden başlayan Türkqırma emeliyyatları düz 3 ay davam etdi. Ermeniler “müselman Türkleridir!” deye hamile qadınların qarnını yarır, ana betnindeki körpeleri bele öldürürdüler. Azerbaycanın qerb bölgesinde qondardıqları “Ermenistanda yalnız Ermeniler yaşamalıdır”ideasını elde rehber tutaraq, qoca, uşaq demeden insanların başını kesir, milletimizi mescidlere doldurub diri-diri yandırırdılar. Tarixi faktlara göre Ermenilere müqavimet gösteren Türklerin edamı ise daha ağır, ezab ve işkencelerle icra olunurdu; Onların diri-diri burnu, dodağı, dili, qolu, ayağı kesilir, başlarının derisi soyolur gözleri çıxarılırdı. Azerbaycanlıların soyqırımı 3 ay müddetinde davam etdirildi. Ermenilerle döyüşen Xoy ehalisi ise “Böyük Eremnistan” xülyasını elde rehber tutaraq İrevandan hücuma keçen daşnaklarla döyüşürdü. Ermeniler Xoy ehalisinin ciddi müqavimeti ile üzleşdiler. Müselman Azerbaycanlıların dehşetli soyqırımı davam edirdi. Heddinden artıq zifledilmiş Qacar hakimiyyetinin başı ise qerbın keşfiyat orqanlarının paytextde ve saraydaki texribatlarını çevriliş cehdlerini def etmeye qarışmışdı. Dövlet erazisine nezaretini itirmiş Qacar hakimiyyetine qarşı farslar ciddi hücuma başlamışdılar. Sarayda her an farsların dövlet çevrilişi gözlenilirdi, ona göre de Urmu ehalisinin xilası üçün her hansı tedbirin görülmesi mümkün olmurdu. Bundan başqa Qacar ordusu müttehidlerin ordusu ile döyüşmek iqtidarında deyil idi. Müslman ve Türk soydaşlarının qırğınına Osmanlı dövleti göz yuma bilmeyeceyini beyan etdi. Azerbaycan türklerinin mehv edilmesinin qarşısını almaq ve müselmanları ermeni qesbkarlarından xilas etmek üçün Cenubi Azerbaycanlılar, Türkiyye dövletine müracietler gönderirdililer. Bu zaman Osmanlı Türkiyyesinin xilaskar ordusu Cenubi Azerbaycana daxıl oldu ve ermeni işğalçılarına qarşı mübarizeye başladı. Leninin komonist inqilabini qorumaq meqsedi ile Rus qoşunlarının getdiyinden istifade eden Qacar Azerbaycan hökümetinin qalıqları, eli baltali oraqli yerli ehali bir terefden, Osmanlı qoşunları ise başqa terefden ermeni qesbkarlarına qarşı müharibeye başladı. Xoyda qırğınlara aparan Andranik qoşunlarını terk- silah eden Türkiyyenin qortuluş ordusu daha sonra Urmu yolunu tutaraq Azerbaycanın qerb bölgesini ermeni terrorçularından temizledi . Doğrudur, Osmanlı Türkiyyesinin xilaskar ordusu avropalıların Cenubi Azerbaycanda ermeni dövleti qondarmaq meqsedinin gerçekleşmesine imkan vermedi ve Türkiye qoşunlarının hücumu netisinde Avropalıların qondardığı hakimiyyet mehv edildi amma avropalılar Osmanlı İmpratorluğu ile birlikde Qacar dövletini de mehv etmeyi nehayet bacardılar. Qeyd etdiyimiz kimi onlar hele 1834-cu ilden etibaren bu planı heyata keçirmeye başlamışdılar . Qacar dövletinin erazisine gelen bütün missyoner teşkilatların meqsedi hem de Türk müsleman dövleti olan Qacar dövletini mehv etmek onu yerinde, insanları qulağı sırğalı kölelerden ibaret olan yeni bir müsemleke qurmaq idi. Hindistan yolu üzerinde yeni bir müstemeleke qurmağı Böyük Britaniya hele eskilerden planlayırdı. Buna göre de Azerbaycanın düşünen beyinleri hem 1-ci dünya müharibesi erefesinde hem de ondan daha evvel mehv edilirdi. Settarxanın( İngiltere missyoneri Ermeni Yeprim terefinden şehid edildi), Seqqetülislamın, Şeyx Mehemmedin ve başqa Azerbaycan mübarizlerinin qetli İngilisler ve Rusların bir-başa emri ve icraçılığı ile baş vermişdir. Sebeb ise belli idi: Zeifledilmiş Qacar dövltei mehv edilmeseydi her an yeniden qalxına bilir ve qerbin menafei üçün engele çevrile bilirdi ve onlar 1925-ci ilde buna resmen nail oldular. Yeni missyonerlerden ibaret bir "dövlet" qurdular. Qulağına çoxdan ingilis sırğası taxılmış, buyuruqdan çıxmayacağına and içmiş bir köle olan ingilis missyoneri Rıza Palani bunun üçün hazırlanmıışdı . Böyük Britaniyanın xüsusi xidmet orqanı olan İntlegent Servis terefinden evvelce, Ordu başçısı, (1921) –de ise müdafie naziri olaraq Qacar hakimiyyete sırındı. Qacar hakimiyyeti ise İngiltereye güzeşte getmekle dövleti qorumağa çalışırdı. Rza palani artıq Rza Xan kimi teqdim olunurdu, intelegent Servisin aldatma metodlarının kömeyi ile müeyyen nüfuz qazanan Rzaxan daha sonra dövlet çevrili neticesinde Memaleke Mehrusenin baş naziri (1923) ve nehayet padışahı elan olundu.Oyuncağa çevrilmiş 5-ci "Meclis" İngilislerin tezyiqleri ve Rıza Palaninin sılahına tabe olmağa mecbur oldu ve Qacar dövletinin hakimiyyetine son verilmesi ile bağlı qeyri qanuni ve anayasaya zid olan bir qerar çıxardı . Dövletin quruluşu deyişdirildi ve fars milliyyetçiliyi esasında unitar sistemli İran diktaturası "İran Şahlığı" qondarıldı . Türk Dövletı olan Qacar dövleti ile birlikde Türk idareçiliyne son qoyuldu. Qacar dövltinde xüsusi ehemiyyetli yere ve statusa malik olan Güney Azerbaycan Memeleketi ise bütün hüquqlarından mehrum edilmiş şekilde fars işğalçılarının caynağına keçdi. Rus ordusunun tökdüyü qanlar qurumamış ve Rus ordusunun töretdiyi vehşiliklerin üstünden 5-6 il keçmemiş Azerbayjan Türkleri fars terrorçularının vehşiliklerine meruz qaldılar. Azerbaycanın düşünen beyinleri mehv edilmiş, gören gözleri çıxarılmış ve vuran qolları kesilmişdi. kendilerindeki buğda-un ehtiyatları oğurlanıb aparılmış mal-qaraları Rusiyaya neql edilmişdir. Bu veziyyeti tesevvür etmek bele çetindir. Ortada heç ne qalmamış. Azerbaycanın uzun ömürlü qocalarından çoxlarımızım eşitdiyi “aclıq dövrü”, “3 tümenlik” deye bir zemandan behs ederdiler. Uşaqlıq illerinde “atalarımızı-babalarımızı Türk dövletçiliyimizi qoruya bilmemekde ittiham ederken” Qacar dövrünün ve elece de aclıq illerinin canlı şahidi olmuş Sarabdakı qonşumuz İman emi ve başqa yaşlı insanlar o günler barede bele danışardilar: “Rus ordusu ve Ermeniler ölkeni ele talamışdılar ki, insanlar ot yemeye uz getirmişdı. Ağır xestelikler yayilmışdı. İnsanlar mescidlere toplaşıb ölümlerini gözleyirdiler ve haqqinda yazmaq bele insan üçün çox çetin olan hadiseler... Azerbaycan Türklerinin bu durumundan sui-istifade etemekle farslar bu günkü hakim millet “Ağa” ve “böyük” millet olmağı bacardılar. Çünkü İranın merkezinde ve şimal qerbinde yaşayan farslar müharibe sehnesinden uzaqda qalmışdılar. Qarınları tox, un-buğda anbarları dolu ve hileger ağılları başlarında ve……! Mehz ona göre de İran dövltinin qurulması mümkün oldu. Min ilden çox onların kültürüne, diline hörmetle yanaşan ve milletlere edaletle hökümranlıq eden Türkleri, reqiblerini arxadan vurmaq, qonaq başı kesmek ve yıxılanı ayaqlamaqdan ibaret milli şexsiyyete sahib olduqlarına göre Devire bildiler. Doğrudur, bu prosesin inkişafına mane olmağa çalışanlar da oldu. Meselen Şeyx Mehemmed Xiyabanlının başçılığı ile 1919-cu ilde herekat başladı ve müsteqil Azerbayjan (Azadistan)dövletinin yaranması ile neticelendi. Amma çoxdan beri Türk hakimiyyetlerine son qoymaq ve tamami ile asılı müstemleke qurmaq planların tetbiq emeye başlayan ingilisler ve ruslar bu dövletin mövcudluğuna son qoydular. Mehz yoxdan onlar üçün "dövlet" quran, onlar üçün "Tarix" uyduran ve onlar üçün "bayraq" cızan Britaniyanın İntelegent Servisine ve qoşunlarına, Çar Rusiyası ordusuna hem de farslar daima minnetdar olmalıdırlar. Tesadüfi deyil ki, bu gün deFars-İran rejiminin en böyük dostlari ve himayeçileri de Rusiya, İngiltere ve Fransa rejimleridir. Qacar dövltinin terkibinde olarken Azerbaycanın yeri ve statusu: Adı "Memalekel mehrusetel Qacar" Qacarın qoruduğu memleketler olan Qacar dövleti Türk tayfası olan Qacarlar terefinden quruldu Qacar dövletinin banisi Ağa Mehemmedxan Qacar, Azerbaycan Sefevi dövletinin parçalanmış erazisini böyük bir hissesini mekezleşmiş dövleti idareçiliyinde yeniden birleşdrmeyi bacardı. Qızları vasitesi ile Türk Sefevi Dövletine nüfuz etmiş ve hakimiyyeti ele keçirmiş farsları def etmeyi bacaran Türk xaqanı Ağa Mehemmedxan Qacar! Qacarlar qedim federal quruluşlu daha doğrusu türk dövlet idareçiliyi olan xanlıqları berpa etdiler. Qacar dövletinin tabeliyinde olan memeleketler müdafie ve xarici siyaset meselelerinde merkezi hökümete tabe olsa da iqtisadi ve medeni meselelerde bir qeder müsteqil idi. Qacar dövletine tabe olan Azerbayjan memeleketinin daha geniş hüquqları ve selahiyyetleri var idi. Evvela Azerbaycan Memeleketinin paytexti olan Tebriz hem de dövletin 2-ci paytexti hesab olunurdu. Tebrizi Veliehdnişin deye xitab edirlerdi. Yeni Qacar dövletinin gelecek başçıları ve şahlarının hamısı Tebrizde yaşayırdılar. Dövletin gelecek padişahı -velied Azerbaycan Memleketinin hökümdarı idi. Qacar dövletinin başçısı olacaq veliehd, padişah oldükden sonra Paytaxta gedir ve taxta eyleşirdi. Azerbaycan memleketinin başçısı, ordu qurmaq selahiyyetine malik idi. Meselen şimal xanlıqlarının qaytarılması üçün hazırlanmış ordunun hamısı Azerbaycan Türklerinden ibaret idi ve Azerbaycanın o vaxtkı hökümdarı veliehd Abbasxan Mirze terefinden qurulmuşdu. Azerbaycanın xarici dövletlerle diplomatik elaqeler qurmaq imkanları da geniş idi, meselen meşrute herekatının ideoloqlarından olan Mirze Yusifxan Azerbaycanın Fransada nümayendesi sayılırdi. Rus-Fars tarixçilerinin iddialarının eksine olaraq Azeraycan memeleketi şimlli-cenublu bir bütün idi. Azerbayjan Memleketine ise 4 Beylerbeyliyi daxil idi: 1.Tebriz Beylerbeyliyi: Erdebil Xanlığı , bu günkü şerqi, qerbi Azerbaycan . 2. Çuxursed Beylerbeyliyi: İrevan Xanlığı , Naxcivan Xanlığı, Beyazid Xanlığı, Zengezur Xanlığı. 3.Şırvan Beylerbeyliyi : Şeki Xanlığı , Şamaxı Xanlığı, Bakı Xanlığı, Quba Xanlığı, Derbend Xandığı, Gence Xanlığı . 4.Qarabağ Beylerbeyliyi: Şuşa Xanlığı, Qarabağ Xanlığı. Qacar dövletinde Padişah emri qanun idi. Azerbaycan istisna olmaqla Qacar dövletinin tabeliyinde olan memleketlerin heç birisinde qayda qanun deye bir anlayış mövcud deyil idi. Qanun teerminin işlenmesinin qadağan olduğu Qacar dövletinde qanunla çalışan bir memeleket var idi . O, memleket Azerbaycan idi. Azerbaycanın dövlet divanxanası "Azeraycan Dövlet Divanxanasının qaydaları"adlı qanunla feliyyet gösterirdi. Azerbaycan hökümdarı Padişahdan Azerbayjanda qanunlar tetbiq olunmasını xahiş ederken Qanun sözüne hessas olan Padişah, heddinden artıq qezeblenir ve deyir: “O sözün yerine qaydaların tetbiqine icaze vererik!” Azerbaycan memelektinin dövlet divanxanasının qanunlarla işlediyi. O dövrlerde Qacar dövletine tabe olan memleketlerin heç birin de qanunun ne olduğunu anlamırdılar. Azerbaycan Memleketinde ise Azerbaycan Türklerinin diline kültürüne sayğı gösterilir onun inkişafına her-terefli yardım gösterilirdi. Qacar dövletinin erazisinde ilk yeni tipli mekteb de ele Azerbaycanın payteti Tebrizde açılmışdi. (1882-ci ilde Azerbaycan marifçiliyinin atası Mirze Hesenbey Rüşdıyye)ve Türk dilinin tedrisi üçün ilk yeni tipli derslikler neş edilmişdir. "Ana dili", "veten dili" adlı yeni tipli dersliklerin müelifi de merhum Mirze Hesen bey idi. Doğrudur mürtece qüvveler deyerlerini itireceklerinden qorxduqlarına göre Tebrizde açılan ilk yeni tipli mektebi dağıtdılar bu dövletin ve hakimiyyetin deyil mürtece molaların işi idi. Qacar dövletinin hakimiyyetinde temsil olunan bezi panfarsist qüvvelese yeni tipli mekteblere deyil, Türk mekteblerine qarşı olduqlarına göre mürtece mollalara gizlice yardım edirdiler. 1897-ci ilde ise yeni tipli mekteblerinin açılması barede melumat alan Qacar şahı, Mirze Hesen beyi yeni tipli Türk mektebi açmaq üçün Dövletin paytexti Tehrana devet edir ve mekteblerin yayılmsına xüsusi diqqet yetirir. Qacar dövletini esas özelliklerinden biri de Dövlet dilinin tetbiq olunmamasıdır. Çoxmilleti ve federal sistemli dövlet olan Qacar dövletinin tabeçiliyinde olan memeleketlerın ehalısı hakimiyyetde olan Türklerin dilinde yazıb -oxumağa mecbur edilmirdi.Saray ve orduda resmi dil Türk dili olsa da bu resmi ve yazılı olaraq beyan edilmirdi. Hetta meşrute inqilabı neticesinde 1906-ci ilde meclisde qebul olunmuş ve Qacar dövletinin başçısı müzeffereddin Şahın imzaladığı ilk Ana Yasada dövlet dilinin uyqulanması ile bağlı her hansı bir maddeye raste gelmirik . Fars dilinin dövlet dili kimi teqdim olunması prosesi ise 1925-ci ilde dövletçevrilişi neticesinde hakimiyyete getirilen ve Memaleke Mehruseye Qacarı önce Memaleke Mehruseye İrana, daha sonra Keşvere Padeşahiye İranla evezleyen (1936) Rza Palani ve onun missyoner ağalarının zorakılığı neticesinde mümkün oldu. Xarici keşfiyat orqalarının gösterişi ile o, öz adını da atasının adını da deyişdi: Özünü Rza Şah pehlevi elan etdi! Rza Palani bu şekilde Xarici Keşfiyat orqanlıarının gösterişlerini qeyd-şertsız yerine yetirir. Farsların esil niyyetleri barede Mola Nesreddin jurnalında bir fakta işare etmek yerine düşeredi. Molla Nesreddin jcurnalı Bakı mescidlerinin birinde Cenubluların iştirakı ile keçirilen toplantıda çxış eden cenublu bir din xadimine istinaden yazır: "Artıq veziyyet bildiyiniz kimi deyil! İndi bizim ölkemize farslar hakimdirler!" Cenublu din xadimi Gilanda çap olunan ve fars milletçilerinin orqanlarından biri olan qezetde yazılanları tercüme edir: "…biz farslar Qacar sülalesini, neuzobellah şahlıq sistemıne qarşı olduğumuza göre deyil, Türklüyüne göre devirdik ve yerine esil soy - fars soyuna mensub olan, temizqanlı Rzaxanı şahlıq taxtına çıxardıq ve İran şahlıq idaresini qurduq." Melum olduğu kimi Sasani dövletinin süqutundan sonra her her-hansı fars dövletinin mövcud olmadığını fars milletçilerinin özü de pehlevi hökümetinin qurmaqla etiraf etmişler. Rza Pehlevinin özü de defelerle beyan etmişdir ki, "biz Sasanilerin süqutundan sonra Ereblerin daha sonra ise Türklerin eline keçen dövletimizi 1925-ci ilde berap etdik." O, yeni qurulmuş İran dövletini 2500 il evvel qurulmuş Sasani dövletinin davamı hesab edirdi. Bu uydurmanı sübut etmek üçün sürü-sürü “tarixçı”ini işe celb etmişdi. Qissaca olaraq onu da qeyd edek ki, hetta İran adlı bir dövletin Efqanlar terefinden qurulmasi nezerde tutulmuşdu. Hetta Efqanlar, Farslari idea oğurluğunda ittiham edirler. Bu barede başqa yazılarda danışacağıq. Selcuqlardan başlayaraq Qacarlarla biten bütün dövletler Türk dövletleri ve bizim doğma dövletlerimiz olmuşlar. İster bu dövletleri Selcuqlar ister, Ağqoyunlu, Qaraqoyunlular ister ise de Qızılbaşlar, Avşarlar, Bayatlar qursun. Bu tayfaların hamısı Türk tayfalarıdır ve onların qurduğu dövletler ise bizim doğma dövletlerimizdir. H.Türkelli 1998