Mehmet Emin Resulzadenin Arşivi ve Elyazmaları Doç. Dr. Yavuz AKPINAR Araştırmacı, Edebiyatçı, Ege Üniversitesi - Türkiye Hayatının yaklaşık iki yıldan fazla bir bölümünü (1908-1911) İran Demokrat Partisinin kuruculuğuna ve "İran-ı Nev" adlı gazetenin başyazarlığına adamış büyük fikir adamı Mehmet Emin Resulzadenin elimizde bulunan elyazma eserlerinin İranda, İran Türkleri tarafından düzenlenen bu sempozyumda kamu oyuna açıklanmasının ve içerikleri hakkında bilgi verilmesinin yararlı olacağını düşündüm. Bilindiği gibi, 1918de kurulan Millî Azerbaycan Cumhuriyetinin Cumhurbaşkanı Mehmet Emin Resulzade (1884-1955), Azerbaycan Bolşevik Ruslar tarafından işgal edildikten (27 Nisan 1920) sonra bir süre Lahıçta saklanmış, tutuklanarak Baküye götürüldükten sonra Stalinin müdahalesiyle Moskovaya alınmış ve oradan Leningrada geçerek yurtdışına kaçmış (Eylül 1922de Helsinkiye), ölümüne (l955) kadar, bir yandan Sovyetlere karşı siyasî mücadelesini yürütürken, bir yandan da Azerbaycanın tarihi, sosyal hayatı ve edebiyatı hakkında birçok eser ve yüzlerce makale yazmış, beşten çok gazete ve dergi yayınlamış, sürgündeki Azerbaycan hükümetini temsilen faaliyet gösteren Azerbaycan Milli Merkezinin de başkanlığını yürütmüştür. Bütün bu geniş faaliyetleri dolayısıyla geriye zengin bir arşiv bırakmıştır. Arşivi ölümünden sonra dağılmıştır. Bazı belge ve eserlerin şimdi nerede olduğu bilinmemektedir. Bu arşivin bir kısmı, aile ilişkileri nedeniyle bizde bulunmaktadır. Babamın amcasının kızı Şefıka (Akpınar) Oderin kocası olan Kerim Oder, Resulzadenin yakın arkadaşı ve Müsavat Partisinin yöneticilerinden biri olmuştur. Resulzadenin ölümünden sonra ise, Azerbaycan Millî Merkezinin de bir ara başkanlığını yapmıştır. Bu sebeple Resulzade arşivinin en azından bir kısmının Kerim Oder Beyde olduğu anlaşılıyor. Esasen arada bir Sovyet baskısına boyun eğmek zorunda kalan Türkiye hükümeti tarafından takip edilen Müsavatçılar ve diğer siyasî muhacirler, zaman zaman Türkiye dışına çıkmaya zorlanmışlardır. Dolayısıyla, Azerbaycan Millî Merkezinin arşivi de, herhalde bir tedbir olarak, o dönemlerde tek kişide muhafaza edilmemiş, zaman zaman güvenilir mensuplar arasında paylaştırılmış olmalıdır. Kerim Oder Bey vefat ettikten sonra, onda bulunan evrakı eşi Şefıka Oderden aldım. Bu evrak arasında, Resulzadeye ait eserler, makaleler, mektuplar, ansiklopedi maddeleri, fotoğraflar, bazı eserlerinin matbu nüshaları vs. bulunmaktadır; ama bunların Resulzade evrakının bir kısmı olduğu anlaşılıyor. Kerim Beyin vefatından sonra bazı arkadaşlarının evine gelerek, bu evrakın bir kısmını eşi Şefıka Hanımdan alıp götürdüklerini biliyoruz. Bu işin peşini bırakmadım, ama bir sonuç da alamadım. Anlaşılan eski "Müsavatçılar" hâlâ çok ketum davranmaktadırlar! İşte elimde bulunan malzeme bu şekilde bana intikal etmiştir. Arkadaşlarımızla birlikte bizdeki belgeleri düzenleyip neşre hazırlamaktayız. Şimdiye kadar Resulzadenin üç kitabını yayınladık. Diğerlerini de yayınlamak için çalışıyoruz. Elimde bulunan Resulzadeye ait evraktan söz etmeden önce, Resulzadenin arşivinden bir kısmının Ejder Kurtulanın oğlu İdeniz Kurtulanda, ve yine bir kısmının da İzmirde Fikret Türkmenin elinde bulunduğunu bildirmemin yararlı olacağını düşünüyorum. Fikret Türkmenin elinde olan eserler hakkında Sebahattin Şimşirin "Mehmet Emin Resulzadenin Türkiyedeki Hayatı, Faaliyetleri ve Düşünceleri" (Ankara, 1995) adlı kitabının "Resulzadenin Özel Evrakı" adlı bölümünde (s. 107-111) bilgi verilmiştir. İçinde Vahab Yurtseverin varislerinden veya yakınlarından alındığı düşünülebilir. Bu malzeme içinde Resulzadeye gelen mektupların çokluğu dikkati çeker. Aynı evrak içerisinde, Resulzadenin Türkiyeli ve Azerbaycanlı şairlerden örnekler seçerek oluşturduğu iki küçük deftere kayıtlı şiirler bulunmaktadır. Bunlar belki de hazırladığı bir "antoloji"nin taslağı idi! Aynı defterlerden birinin içerisinde ise (s. 88-142), ölümünden birkaç yıl önce üzerinde yoğun çalışmalar yaptığı bildirilen "Azerbaycan Bibliyografyası" adlı eseri vardır. Resulzadenin ve aynı zamanda Azerbaycan Millî Merkezinin arşivinin geri kalan kısımlarının kimde ve nerede olduğu şimdilik tespit edilememiştir. Elimde bulunan eserlerin büyük bir kısmını yazma kitaplar, makaleler teşkil ediyor. Bu eserler, Azerbaycanın yakın geçmişi, siyasî fikri ve edebî hayatı için büyük değer taşımaktadır. Bazı ansiklopedi maddeleri hariç, tamamı Türkiye Türkçesiyle ve Lâtin harfleriyle yazılmış elimdeki eserlerin belli başlıları şunlardır: l - El yazma kitaplar ve makaleler: a) Türkçe eserler. 1-"Azerbaycanın Tarihî Gelişimi" Yazılış tarihi: Tahminen 1950-1954 arası olmalıdır. Azerbaycan Dergisinde (1954, s. 22-23, s. 5te) bu eser üzerinde çalışmakta olduğu bildiriliyor. Ömrünün son yıllarında yazmış olabilir. Basılmış mı?: Hayır. Nüsha sayısı: 3, (Biri el yazısı, ikisi daktilo edilmiş) Kâğıdı: Parşömen ve çizgili, 3. hamur beyaz kâğıt Sahifesi: El yazma nüsha: 121 (11+80+3 0), Daktilolu metin: 68 Yazısı: Lâtin harfleriyle, Resulzadenin el yazısı, dolma kalemle yazılmış. Mürekkebi: Mavi, Siyah, Kırmızı. Diğer iki nüsha, aynı müsveddeden daktilo edilmişlerdir. Hiç bir nüshanın üzerinde tarih yoktur. Kullanılan kâğıttan, 1940lı yıllarda yazıldıkları tahmin edilebilir. El yazılı metinde, daktilo edilmiş nüshalarda olmayan, ayrıca 11 sahifelik bir önsöz de vardır. Bu eser üç bölümden ibarettir: "l- Azerbaycan ın Adı ve Tarihî Sınırları "(s. 1-8), "II-Devlet ve Siyasî Tarihi"(s. 9-80), "III- Etnografya Tarihi"(52-68). İçindeki bölüm başlıklarından da anlaşılacağı gibi bu eser, Azerbaycanın en eski dönemlerden, XX. yüzyıla kadarki tarihini konu edinmektedir. Resulzadenin Azerbaycan tarihine yaklaşımını ana hatlarıyla göstermesi bakımından önemlidir. Eserin içindeki bölüm başlıkları şunlardır: Atropatanya, Albanya, Arap Hakimiyeti, Selçuklular Devri, Azerbaycan Atabeyleri, Şirvanşahlılar, Harezmliler ve Moğollar, İlhanlılar Devri, Türkiye, İran ve Rus Mücadeleleri, Nadir Şahın Zuhuru, Azerbaycan Hanlıkları, Rusya Hakimiyeti, Millî Azerbaycan Cumhuriyeti, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Siyasî Tarih Kronolojisi, Etnografya Tarihiş Not: Bu eserdeki bazı parçalar, Kerim Oderin "Azerbaycan" (Boğaziçi yay., 180 s., İstanbul 1982) adlı eserinde aynen veya kısmen değiştirilerek kullanılmıştır. 2- "Azerbaycan Cumhuriyeti" Yazılış tarihi. Belli değil, kâğıdından 1940lı yıllarda yazıldığı düşünülebilir. Basılmış mı?: Hayır. Nüsha sayısı: l Kâğıdı: Parşömen Sahifesi:101 Yazısı: Lâtin harfleriyle, Resulzadenin el yazısı, dolma kalemle yazılmış. Mürekkebi: Siyah İçindekiler veya bölüm başlıkları: Umumî Malûmat (s. 1-15), Tarihî Mukadderat (s. 16-45), Çarlık Elinde Yüz Yıl (s. 46-101) Eserde özellikle "Millî Uyanış Devri" olarak adlandırılan 1905-1920 yılları arasındaki siyasî, fikrî ve edebî hayata daha çok yer verilmiştir. Daha önce aynı adla basılan kitaptan farklıdır. Not: Resulzade, 1922de İstanbulda Arap harfleriyle basılan "Azerbaycan Cumhuriyeti, Keyfıyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti" adlı eserine sonradan ilave edilecek bazı notlar almış, basında bu eseriyle alakalı yayınlanan makaleleri toplamıştır. Bazı notlarında "İkinci baskıya ilâve edilecek" şeklinde kayıtlar vardır. Bazı kısımlarını da el yazısı ile tashih ettiği bu nüsha, İldeniz Kurtulanın arşivinde bulunmaktadır. 3- "Azerbaycanda Bolşevik İstilası Altında Millî Gelişim" Yazılış tarihi ve y eri: 26. III. 1949, Ankara Basılmış mı?: Hayır. Nüsha sayısı: 2 (Biri el yazısı, biri daktilo edilmiş) Kâğıdı: Parşömen Sahife: El yazısı: 62, daktilolu nüsha: 18 Yazısı: Lâtin harfleriyle, Resulzadenin el yazısı, dolma kalemle yazılmış. Mürekkebi: Mavi İçindekiler veya bölüm başlıkları: "Sovyetleştirilme" (s. 1-36), "1937 Katliamı" (s. 37-41), "Yeni Nesil" (s. 42-61), "Netice" (s. 61-62) Konu başlıkları, eserin içeriği hakkında kâfi bilgi veriyor. El yazısının son sahifesinde tarih ve yer kaydıyla birlikte "M, E. Resulzade" imzası vardır. Not: Daktilolu metin tam değildir. El yazma nüshasının 30. sahifesine kadar daktilo edilmiştir. Belki de tamamı yazılmış, fakat kaybolmuştur. 4- "Azerbaycanın Sovyetleştirilmesi" (Makale) Yazılış tarihi ve yeri: Ankara ? Basılmış mı?: Nüsha sayısı: l Kâğıdı: Parşömen Sahifesi: 9 Yazısı: Resulzadenin el yazısıyla, dolma kalemle yazılmış. Mürekkebi: Mavi Son sahifede "M. E. Resulzade" imzası var. "Azatlık" radyosu için yazılmış makale olabilir. 5-"l937 Katliam, Ne İmiş? Sovyet Rusyada Türkçülük" (makale) Yazılış tarihi ve yeri: Ankara Basılmış mı?: Nüsha sayısı: 2, biri el yazısı, biri daktilo edilmiş. Kâğıdı: Parşömen Sahifesi: 9 Yazısı: Resulzadenin el yazısı, dolma kalemle yazılmış. Mürekkebi: Mavi Son sahifede "M. E. Resulzade" imzası var. Azatlık radyosu için yazılmış makale olabilir. 6- Azerbaycan Komünist Partisi Sıralarında Tasfiye" (Makale) Yazılış tarihi ve yeri: Ankara Basılmış mı?: Nüsha sayısı: 2, Biri el yazısı, diğeri daktilo edilmiş. Kâğıdı; Parşömen Sahifesi: El yazısı 10, daktilolu metin 6 Yazısı: Lâtin harfleriyle, el yazısı ve daktilolu Mürekkebi: El yazısı kırmızı, daktilolu metin siyah kopya kağıdı ile yazılmış. El yazılı metnin sonunda "M. E. Resulzade" imzası var. 7-Azerbaycanın Sömürülmesi "(Makale) Yazılış tarihi ve yeri: Ankara Basılmış mı?: Nüsha sayısı: 2, biri el yazısı, biri daktilo edilmiş. Kâğıdı: Parşömen Sahifesi: El yazılı metin 9, daktilolu metin 6 Yazısı: Resulzadenin el yazısıyla, dolma kalemle yazılmış. Mürekkebi: Mavi Son sahifede: "M. E. Resulzade" imzası var. Azatlık radyosu için yazılmış makale olabilir. 8- "Tehcirler ve Sürgünler" (Makale) Yazılış tarihi ve yeri: Ankara Basılmış mı?: Nüsha sayısı: l Kâğıdı: Parşömen Sahifesi: 10 Yazısı: Resulzadenin el yazısıyla, dolmakalemle yazılmış. Mürekkebi; Mavi Son sahifede: "M. E. Resulzade" imzası var. Azatlık radyosu için yazılmış makale olabilir. 9- Azerbaycanda Sovyet Sömürgeciliği" (Makale) Yazılış tarihi ve yeri: Ankara Basılmış mı?: Nüsha sayısı: l Kâğıdı: Parşömen Sahifesi: 7 Yazısı: Daktilo ile yazılmış. Mürekkebi: Siyah Kopya kâğıdı ile yazılmış. İmza yok, ama Resulzadenin el yazısına çok benzer bir yazı ile üzerinde düzeltmeler yapılmış. Bu da, Azatlık radyosu için yazılmış bir makale olabilir. b) Rusça El yazına Eserler.. l-"İstoriçeskoye Razvitiye Azerbaydjana" [Azerbaycanın Tarihî Gelişimi] Yazılış tarihi ve yeri:? Basılmış mı?: Nüsha sayısı: l Kâğıdı: Orta boy, çizgili defter, 3. hamur kâğıt. Sahifesi: 52+4 Yazısı: Resulzadenin el yazısı, dolma kalemle yazılmış. Mürekkebi: Mavi Eserin iç kapağında "M. E. Resulzade" imzası var. Sonundaki 4 sahifelik bibliyografya kısmında (Mehmetzade M. Balâya ait iki eser bir tarafa bırakılırsa) Resulzadenin 29 tane kitap ve makalesinin künyesi verilmiştir. Acaba yazarın aynı adlı Türkçe eserinin Rusçaya çevrilmiş şekli midir? Ön dış kapakta eserin adının altında "Defter No: l" yazılıdır. 2- "Azerbaydjanskaya Natsionalno Demokraticeskaya Partiya Müsavat" (Azerbaycan Millî Demokrat Partisi Müsavat) Yazılış tarihi ve yeri: ? Basılmış mı?: Nüsha sayısı: l Kâğıdı: Parşömen, büyük boy, çizgili 3 .hamur kâğıt. Sahifesi: 10 Yazı: Resulzadenin el yazısı, dolma kalemle yazılmış. Mürekkebi: Mavi 3- "İstoriçeskaya Xronologiya Politiçeskoy Sudbı Azerbaydjana (Azerbaycanın Siyasi Kaderinin Tarihî Kronolojisi] Yazılış tarihi ve yeri: ? Basılmış mı?: Nüsha sayısı: l Kâğıdı: Büyük boy, çizgili 3. hamur kâğıt. Sahifesi: 55-114 (Baştan 1-54. sahifeler eksiktir.) Yazısı: Resulzadenin el yazısı, dolma kalemle yazılmış, sonda 108-114 sahifeler daktilo edilmiş halde. Mürekkebi: Mavi Not: Eserin ismi 55. sahifedeki başlıktan alınmıştır. II- Türk Ansiklopedisine yazılmış maddeler: İnönü Ansiklopedisi genel sekreteri Agâh Sırrı Levendin, 9.11.1984, 11.11.1949, 14.11.1949 tarihlerinde Resulzadeye yazdığı resmî mektuplar elimizdedir. Bu mektuplarda, A ve B harfleriyle başlayan yaklaşık 87 maddeyi yazması istenmiştir. Elimizde Resulzadenin el yazısıyla yazmış olduğu 22 maddenin (A: 20 civarında ve B: 2 adet) metni bulunmaktadır. Bunların bir kısmı Ansiklopedide yer almış, bir kısmı yayınlanmamış, bir kısmı da, ya kısaltılarak ya da bazı yerleri değiştirilerek yayınlanmıştır. Maddeler öncelikle Azerbaycanla ilgili olmasına rağmen, Ruslar ve diğer Türk boylarıyla ilgili maddeler de dikkati çekiyor. 87 civarındaki madde üzerinde çeşitli işaretler konulmuş, eğer yazılanlar işaretlendi ise, büyük bir kısmını yazmış demektir. Resulzade 27.11.1950 tarihînde A. S. Levende bir mektup yazarak, İnönü Ansiklopedisinin [daha sonra adı Türk Ansiklopedisi olmuştur.] 31 ve 32. fasiküllerinde, Azerbaycanla alâkalı maddelerde gözüne ilişen fahiş hataları, eksiklikleri belirtmiş, çıkacak fasiküllerde bunların düzeltilmesini istemiştir. Bu ansiklopedinin ilk ciltlerinde madde yazarlarının isimleri belirtilmemiştir. Bu bakımdan elimizde müsveddesi olmayan, ama belirtilen listede işaretlenmiş bazı maddeleri de Resulzadenin yazmış olması kuvvetle muhtemeldir. Maddelerin bir kısmı da Arap harfleriyle yazılıdır. Daktilo edilmiş olanları da vardır. Bazı maddeler hakkında da kısa notlar alınmıştır. Bu maddeler arasında dikkati çekenler şunlardır: l - "Azeri Edebiyatı" maddesi. Parşömen kâğıda dolma kalemle yazılı, 24 sahifelik bu maddenin ilk 6 sahifesi Arap harfleriyle, diğer sahifeleri Lâtin harfleriyledir. Azerbaycan (9 sahife), Azerbaycan Cumhuriyeti (l8 sahife), Arşın Mal Alan (2 sahife ), Bakü (3 sahife ) vs. III- Mektuplar: a)Kendisinin yazdıkları: l - Agâh Sırrı Levende yazdığı mektuptan kısaca bahsettik. 2- Mirza Balâya yazılmış, 21.10.1951 tarihli mektup Arap harfleriyledir. Bir sahifedir. Asıl metinden kopya kağıdı ile alınmış. Mektupta bir Amerikan komitesinin, kendisini Avrupanın bir şehrinde istişare için, masrafları da onlara ait olmak üzere davet ettiğini bildirmiştir. Mektup parşömen kağıda kopya edilmiş. 3- "Aziz Arkadaşlar" başlığı ile 11.11.1934 tarihinde Müsavat Partisi mensuplarına gönderilmiş tamimdir. Daktilo ile yazılıdır, 2 sahifedir. Mektupta parti meselelerinden bahsedilmiştir. 4-"Dileğimiz!" başlıklı tarihsiz bu mektup, Resulzade, Mustafa Vekilli, Mehmet Ali Azeroğlu, Mirza Bala, Abdulvahab Yurtsever, Kerim Oder tarafından ABD ilgililerine millî Azerbaycan davasına alâka ve müzaheret göstermeleri için yazılmıştır. Bir sahifedir. Altında Resulzadenin Ankara adresi yazılıdır. Kâğıdın üst tarafında, sahife numarası olarak "5" yazılı olması, 1-4. sahifelerin düştüğünü açıkça belli ediyor. b) Resulzadeye Yazılanlar: 1-Hilâl Münşiden, Resulzadeye yazılan mektup, 20 Nisan 1938de Berlinden gönderilmiştir. Daktilo ile, Lâtin harfleriyle yazılmış, 10 sahifelik bu uzun mektupta bazı Müsavat partililerin davranış ve sözlerinden Resulzadeye şikâyet edilmiştir. 2-Adilhan Ziyalhandan, 28 Kasım 1949da gönderilmiştir. Resulzadenin Adilhana göndermiş olduğu, "Azerbaycan Kültür Gelenekleri" adlı eser için teşekkürleri ifade edilmiştir. Mektubun zarfı da vardır ve Resulzadenin o tarihte oturduğu adres açıkça belirtilmiştir: "İlgün Sokak, Ergun Apt. Daire: 5, Yenişehir/Ankara P.S. Doç. Dr. Yavuz AKPINAR"a dərin sevgilər və sayğılarla Qaynaq : http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/azerbaycan/yavuz%20akpinar.htm www.resulzade.org