Oğuzelli türk mənşəli toponimlər tarixi həqiqətləri yaşadır Qədim yer-yurd adlarımız uzaq keçmişimizin izlərini yaşadan ən qiymətli mənbələrdir. Bu tip toponimik vahidlər daş kitabələr, arxiv sənədləri qədər dəyərli və əhəmiyyətlidir. Hər bir xalqın tarixi keçmişini yaşadan və qədim dövrlərin mikrokitabələri olan toponimlər məcburi dəyişikliyə məruz qalsa da, tarixin izlərini, həqiqətləri yaşadır. Buna görə də, müasir dövrümüzdə toponimlərin - yer-yurd adlarının, xüsusən də Qərbi Azərbaycan ərazisindəki türkmənşəli toponimlərin geniş aspektdə tədqiqata cəlb olunmasının əhəmiyyəti az deyildir. Məlumdur ki, Azərbaycan türklərinin Ermənistan ərazisindən - qədim türk torpağından deportasiya edilməsi 1988-89-cu illərdə başa çatdırılıb. Bu proses təkcə doğma yurdlarından deportasiya edilmiş soydaşlarımızla deyil, eyni zamanda ən azı min il əvvəl yaranan yurd yerlərimizin, yaşayış yerlərimizin adlarının dəyişdirilməsi ilə başlamışdır. Ermənistandan azərbaycanlı əhali zorla qovulduqca onun yaşadığı yurd yerləri dağıdılır, məhv edilir, yandırılırdı. 1935-ci ildən başlayaraq uydurma erməni adları yurd yerlərimizin adları ilə əvəzlənir. Bu adlardan bəziləri saxtakarcasına Azərbaycan dilindən erməni dilinə tərcümə edilir, bəziləri isə yad coğrafi, qondarma adlarla əvəz edilirdi. Bu 1989-cu ildə son həddə çatdı, erməni şovinistləri, demək olar ki, bütün türkdilli toponimləri məkrli şəkildə erməniləşdirdilər.Vətənin hər bir guşəsini dosta da, düşmənə də tanıdan ilk mənbə onun adıdır, ünvanıdır. Bu mənada, ad xalq təfəkkürünün məhsuludur, xalqın tarixinə xidmət edən amildir. Toponimlər xalqın mənəvi dünyasıdır, onları heç vaxt təhrif etmək, dəyişdirmək olmaz. Çünki toponimlər xalqın tarixən formalaşmış, təşəkkül tapmış tarixi ünvanıdır. Buna görə də toponimlər gələcək nəsillər üçün qorunmalı və yaşadılmalıdır.Bu mənada xalqını, dövlətini və dövlətçiliyini canından, qanından artıq sevən dilçi türkoloq alim Həsən Mirzəyev ömrünün müdrik çağında tarixi həqiqətləri, obyektiv tariximizi gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün “Azərbaycan toponimləri və şivə sözləri” kitabını çap etdirib. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin əziz xatirəsinə həsr etdiyi “Azərbaycan toponimləri və şivə sözləri” III cild, Bakı, 2006, 45 şərti çap vərəqi həcmində olan bu kitab 536 səhifədən ibarətdir. Dilçi, türkoloq, şair, folklorşünas, siyasət aləmində sözünü deyən Həsən müəllim həm də sadə, təvazökar, gülərüz, haqqı nahaqqa verməyən müdrik müəllimdir. Kitab ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin tövsiyəsindən sonra tez bir zamanda gərgin zəhmətin nəticəsində meydana gəlib. Bax, budur vətəndaş qeyrəti, torpaq sevgisi! Kitabda Oğuz yurdunun Dərələyəz bölgəsindəki toponimlər ilk dəfə olaraq tarixi-linqvistik aspektdə araşdırılır və bu toponimlərin başqa türk dillərindəki arealları verilir.Müəllif söhbət zamanı qeyd edir ki, özümü dərk edən zamanlardan Dərələyəz mahalının hər bir kəndini qarış-qarış gəzərək toponimləri toplamağı qarşıma məqsəd qoymuşdum. Uzun zəhmət və gərgin əməyin nəticəsi olan bu stolüstü kitab hər bir yurdsevər insan üçün əziz olmalıdır. Ona görə ki, ən azı bu kitabın ərsəyə gəlməsi üçün on illərlə vaxt və onlarca insan zəhməti lazım idi. Gözünü açdığı ilk günlərdən lilparlı bulaqlardan su içən, dağ çeşməsi kimi çağlayan folklorşünas, dilçi, tədqiqatçı, türkoloq alim Həsən Mirzəyev evlərində həmişə ustad aşıqları görmüş, şeir-sənət məclislərinin iştirakçısı olmuşdur, toponimləri ilmə-ilmə toplamış və tələbəlik illərindən başlayaraq bu günkü alim tədqiqatçı, vətəndaş kimi qəlbində vətənə sevgi, torpağa məhəbbət yaranmışdır. Kitab mündəricat və iki hissədən ibarətdir. Müəllif yüzlərlə elmi qaynaqlardan istifadə edib. Məlumdur ki, ermənilər XX əsrdə dörd dəfə azərbaycanlılara qarşı açıq şəkildə soyqırım siyasəti həyata keçirmiş, kütləvi qətllər törətmişlər. Bütün bunlara baxmayaraq bu gün də onlar məkrli siyasətlərindən əl çəkmirlər. Tarixi həqiqətləri həyasızcasına ört-basdır etmək istəyirlər. Lakin fəxrlə qeyd etməliyik ki, bu gün bizim nəslə ərməğan olunan bu tarixi əsər həqiqətlərə söykənir. Tarixi mənbələrdə qeyd olunur ki, Türk-oğuz yurdu olan Dərələyəz V əsrdən başlayaraq yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur. Tarixi arxeoloji qazıntılar zamanı Dərələyəz mahalının torpaq altında qalan şəhər izləri də bunu sübut edir. Dərələyəzin oğuz yurdu olması faktı dəfələrlə sübut olunmuşdur. Bu faktları ermənilər də çox gözəl bilirlər. Qeyd edək ki, oğuz yurdu Dərələyəzin qədimliyini sübut edən milli-mədəniyyət abidələri də mövcuddur. Dərələyəzdəki qoç daşlar, qoyun daş abidələri, at daş abidələri mahalın qədimliyini - oğuz yurdu olduğunu sübut edir.Tədqiqatçı araşdırma nəticəsində sübut edir ki, erməni hansı ağılla Dərələyəz sözünü erməni sözü hesab edə bilər; Bu toponim dilimizə mənsub olan Dərə Ələyəz formasında olmuş, sonra Dərə və Ələyəz sözləri birləşərkən “ə” saitinin biri düşmüşdür. Türk dillərində ala//ələ sözü uca, yüksək mənasını ifadə edir. Dərələyəz sözü uca, yüksək böyük dərələrdə olan kaslar, xəzlər, ğuzlar, oğuzlar, azlar, uzlar mənasındadır (Bax: H.Mirzəyev. Dərələyəz toponimi haqqında bir neçə söz. Dil məsələlərinə dair tematik toplu, №1, Bakı, 1988, s.113-117). Bu da həqiqətdir ki, oğuz türkləri həmişə yüksəklikdə yaşamağı sevmişlər.Tarixi mənbələr və rus dilində XIX əsrdə nəşr olunmuş məlumat xarakterli kitablarda, Şopenin və Zaven Korkodyanın əhalinin siyahıyaalınması ilə bağlı materiallarında türkmənşəli toponimlər 90 faizdir. Monoqrafiyanın II fəslində müəllif Dərələyəz mahalındakı onomastik vahidlər haqqında geniş, əhatəli və dəqiq məlumatlar verir. Hər bir onomastik vahid ərazi üzrə dəqiq faktlar əsasında araşdırılmış, onların ən səciyyəvi cəhətləri dəqiqləşdirilmişdir.Onomastik vahidlərdən söz açan H.Mirzəyev etnonim və etnotoponimlər barədə ətraflı məlumat vermiş, onların areallarını geniş şəkildə tədqiq etmişdir. Müəllif Boyat, Biləcəri, Qazax, Qumçu, Qarqar, Tərəkəmə, Xələc, Tərtər, Duvanlı və s. kimi etnotoponimləri tarixi-linqvistik istiqamətdə təhlil edərək bir sıra qaranlıq məsələlərə aydınlıq gətirib. H.Mirzəyevin Dərələyəz mahalındakı toponimləri növləri üzrə qruplaşdırması xüsusi olaraq qiymətləndirilməlidir. Həmin bölgünü olduğu kimi təqdim edirik: 1. Şəxs adları, müxtəlif təxəllüs, ayama və titullardan törəmiş oykonimlər - Vəyzadə, Namazlı, Qoçu bəy, Göy Abbas, Yavər və s.2. Xalqımızın soy-kökündə iştirak etmiş tayfa adlarından törənən toponimlər - etnooykonimlər; Kömürlü, Kotoşen, Dəmirçilər, Axta, Çanaxçı, Şorca, Qarqar (Herher) və s.3. Nəsil, tirə, sülalə adlarına çevrilmiş şəxs adlarından törənən etnotoponimlər;a) kənd adları - Şəkərbəyli, Cəfərli, Veysəlli, Dədəli, Həmzəli, Paşalı və s.4. Feli birləşmə modelində olan toponimlər: Bülbülölən, Leyliköçən, İtqıran və s. oykonim - kənd adları;5. Hidronimik terminlə bağlı toponimlər: Çaykənd, Kəhrizlər, Qoşabulaq və s.Müəllif tədqiq etdiyi ərazidəki toponimlərin areallarınıı da müəyyənləşdirib. Məsələn: Dədəli oykonimi Krım, Bolqarıstan, Türkiyə, İran, Orta Asiyada, Ertiş kəndinin Sibirdə çay (İrtış) adında, Qaraqaya kəndinin, Azərbaycan, Bolqarıstan və s. yerlərdə olması faktlarla dəqiqləşdirilir və türkdilli etnosların qan qohumluğunu, tirələrini aydınlaşdırır. Erməni milliyyətçiləri bilməlidir ki, bu cür bağlılıq və tarixi faktlar Dərələyəzin qədim oğuz yurdu olduğu fikrini əsaslandırır. Qeyd edək ki, areal türk-oğuz elementləri Şopenin və erməni tarixçilərinin əsərlərində də müşahidə olunur.Hər bir fəsildə Oğuz eli Dərələyəzin ağsaqqallarının fikirlərinə istinad olunmaya da rast gəlinir. Yaşları bir əsrə bərabər olan bu insanlar həqiqətləri söyləmişlər. Müəllif informatorlarla yanaşı, dilçiliyə dair qədim lüğətlər “Drevnetörkskiy slovarğ”, L., 1969); V.V.Radlov. Opıt slovarə törkskix nareçiy. I, Sankt-Peterburq, 1893; və s. mənbələrə də istinad etmişdir. Arpa və Çul oykonimindən bəhs edən müəllif qeyd edir ki, ermənilər bu oykonimləri erməniləşdirmək istəsələr də, arzularına nail ola bilməmişlər. Yalnız həmin oykonimlərin adını tamamilə dəyişdirmişlər. Müəllif Çul toponiminin areallarından geniş şəkildə bəhs edir. Azərbaycanın Cəbrayıl rayonunda “Çullu” kənd; Zərdabda “Çallı” kənd, Qubadlıda, Abşeronda “Çullu dərəsi” adlı yerlər mövcuddur. V əsrə aid tarixi mənbələrdə Zaqafqaziyada “Çul” adında şəhərin olması qeyd olunur. Müəllif bu arealları bir qədər genişləndirib. Dəqiq desək, onları Qırğızıstandakı ilə əlaqələndirib. “Çul” şəhəri və Krımdakı “Çulkənd” oykonimləri ilə əlaqələndirib.H.Mirzəyev “Dəmirçilər” Ertiş, Əkərək, Çallı, Təhlə və s. toponimlərin areallar üzrə paralellərini vermiş, ümumiyyətlə, 160-dan çox kəndin etnik mənsubiyyəti, həmin kəndlərdəki nəsillərlə bağlı ensiklopedik məlumat vermişdir. Bütün bunlarla bərabər, müəllif Dərələyəzin şivə sözlərini toplayaraq linqvistik baxımdan tədqiq edib. Həmin sözlərin hər birinin mənası ilə yanaşı, işlənmə arealını müəyyənləşdirmişdir. Dilçi-türkoloq Həsən Mirzəyev “Azərbaycan toponimləri və şivə sözləri” adlı əsəri ilə Ermənistanda yer-yurd adlarımızı dəyişən, tariximizi saxtalaşdıran erməni millətçilərinə tutarlı cavab verib.Kitab Azərbaycan dilinə, tarixinə, etnoqrafiyasına və coğrafiyasına əvəzsiz töhfədir. Müəllifə yaradıcılıq uğurları arzulayıram.Vaqif İSRAFİLOV,filologiya elmləri namizədi, dosent http://www.yeniazerbaycan.com/print/88.html