GUNAZ.TV
GÜNEY AZƏRBAYCANIN AZADLIQ SƏSİ
Avropa Birliyi ölkələri İranla bağlı razılaşdı
ABŞ Dövlət Departamenti İranda insan haqları ilə bağlı illik hesabatını yaydı
İran hərbi xərclərini artırdı
KİV: Almaniya Ukraynaya zirehli maşınların göndərilməsini dayandırıb
Krım türklərinin Tərcüman adlı televiziyası fəaliyyətə başlayıb
Təbrizdə Urmu gölü ilə bağlı posterlər yayıldı
"Bosniyada müsəlmanlara qarşı törədilənlər soyqırımı olmayıb" İranın səfiri
Boyer Əhməd də 69 gənc intihar edib
Kuleba Aİ XİN rəhbərlərinə: Debat deyil, hərəkət etmək vaxtıdır
Ermənistanda Azərbaycanla sərhədlərin delimitasiyasına qarşı çıxan 7 nəfər saxlanılıb
Peskov: Rusiya və Azərbaycan münasibətləri inkişaf etdirmək istəyinə malikdir
Ermənistanda Azərbaycanla sərhədlərin delimitasiyası üzrə daha bir işçi qrupu yaradılıb
2 il ərzində ölkənin yoxsul təbəqəsinin sayı 8 milyon nəfər artıb
KTMT baş katibi Rusiya sülhməramlı kontingentinin Qarabağdan çıxarılmasını şərh edib
Xamenei etiraf etdi: Uğursuz olduq!
"Dünyada sabitliyə ən böyük hədə İrandır"- İsaq Herzoq
Tehranın Əmir Kəbir universitetində tələbələr tətil aksiyası keçirir
Ermənistanda delimitasiya ilə bağlı komissiya yanında Tavuş sakinlərindən ibarət işçi qrup yaradılıb
Prezident İlham Əliyev Rusiyaya işgüzar səfərə gedib
Rəisinin açıqlaması pakistanlıların etirazına səbəb olub
Polşa ərazisində nüvə silahı yerləşdirməyə hazır olduğunu bildirib
İranın Çabahar, Kirman və Kərəc şəhərlərində 9 məhbus edam olunub
İran rejimi xeyrinə casusluqda şübhəli bilinən şəxs həbs edildi
İraqda “Hizbullah Kətaibi” qrupu ABŞ qüvvələrinə yenidən həmləyə başalyıb
İbrahim Rəisi Pakistana səfər edib
İranlı idmançı yarışda qızı təhqir etdiyinə görə cəzalandırıldı
Dörd azərbaycanlı fəalın dindirmə iclası keçirilib
Qəzvində sosial media fəalları həbs edilib
Xoyda zəlzələ oldu
Dünya SEPAH-ı terror təşkilatı kimi tanımalıdır - Katz
Məhbus aktivistə dərmanlarını çatdırmağa icazə verilməyib
Iranda İsrailə görə həbslər olub
"Polis yaylığı olmayan qadını güc tətbiq edib patrul maşınına mindirməyə haqqı yoxdur"- hüquqşünas
Paşinyan: Ermənistan və Azərbaycan ilk dəfə problemi masa arxasında həll edib
Nazir Azərbaycan-Ermənistan dövlət sərhədinin delimitasiyasına dair konkret tapşırıqlar qoyub
Sulduz qətliamının ildönümü anılıb
ABŞ Nümayəndələr Palatası Ukrayna, İsrail və Tayvana 95 milyard dollarlıq yardım paketini irəli sürür
İran İsraillə qarşıdurmadan çəkinir
Sərnişin taksi sürücüsünü öldürdü
"Qadınlara şiddət şəriət qanunlarına uzlaşmır"-Moləvi Əbdülhəmid
G7 İranı hədələdi: Rusiyaya silah vermə...
Sloveniya vətəndaşlarını İranı tərk etməyə çağırdı
İrana hücumda ballistik raketlərdən istifadə edilib
Maddi mədəniyyətinin yaradıcısı olan insan öz yaşayışını təmin etmək üçün çox zaman elə maddi inkişafı onun özündən asılı olur. Yəni insan yeyib-içmədən, evə-ocağa sahib olmadan hər hansı ictimayi faydalı işlə məşğul ola bilməz. Bu baxımdan maddi mədəniyyətinin öyrənilməsi xalqın istehsal fəaliyyətinin öyrənilməsi deməkdir.
Azərbaycan bəşər tarixinin ayrı-aryı mərhələlərində yaşayış məskənlərinin və adət-ənənələrinin çeşidli tip və formaları mövcud olmuşdur. Zamanımıza qədər gəlib çatmış yaşayış tərzlərinin tip və formalarının gəlib çatması hər bir xalqın keçmişi, tarixi və ən önəmlisi olan bir millətin ilkin yaşı və yaşayış tarixi üzə çıxır. Arxeoloji nəticəsinə istinad edərək azərbaycan ərazisində paleolit (ilk daş dövrü) insanların təbii və sünni yaşayış məskənlərindən başlayaraq, müasir kənd, qəsəbə və şəhərlərə kimi müxtəlif məskünlaşma yerləri ortaya çıxıb və inkişaf etmişdir. Yəni qədim dövrdən azərbaycan ərazisində hələ paleolit dövründən məskünlaşma var idi.
əski daş dövrü (2 milyon 700 il bundan öncə) azərbaycanda e.ə 4-cü minilliyə qədər davam etmişdir. Daş dövrü üç mərhələyə bölünür; paleolit (ilk daş dövrü), mezolit (orta daş dövrü) və neolit (yeni daş dövrü). 700 minil bundan öncə insanlar od əldə etməyi öyrənərək, özlərini soyuqdan qorumağa, yemək pişirmək və başqa alətlərini düzəltməyə başladılar. 300-400 minil öncə azərbaycanda məskünlaşmış ilkin insanların təkamülündə yeni mərhələ başlayır. Azıx mağarasında aşkar olmuş ilkin insan çənə sümüyü buna ən möhkəm sübutdur.
Mezolit dövrü isə azərbaycanda e.ə 8-11 minillikləri ihatə edir. Artıq bu dövrdə əkinçilik və heyvandarlıq ilkin formaları yaranır. Bu dövrü başlıca olaraq qobustandaki qaya üstü rəsimləri və arxeolji tapıntılar əsasında tədqiq edilir. Neolit dövrü isə azərbaycanda e.ə 7-ci minilliyə təsadüf edərək qobustanın həsənli təpədə (sulduz) arxeoloji materialları ilə araşdırılmışdır ki, bütün bunlar bir yerdə bir xalqın maddi və mənəvi dəyərləri sayılır.
Bu maddi və mənəvi irslərdən biri arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində aşkarlanmış əski yaşayış məkanlar, kurqanlar və daşbabalardır. Atalarımızdan yadigar qalan və bugünü gələb çatan yaşayış məkanları, əşyalar və daşbabalar, torpağimizin və xalqımızın dəyərli xəzinəsi olan, bugünün siyasəti nəticəsində gizli saxlanılıb və lazımı qədər qorunmayan güney azərbaycan meşkin şəhərində yerləşən tarixi »şəhər yeri«dir. Bu tarixi məkan azərbaycan xalqının maddi və mənəvi varlığıdır ki, bir neçə faizdan başqa dəqiq arxeologi tədqiqatlar irəli sürülmədiyi üçün dəqiq bilgilər və eləcədə dəqiq tarix ili əldə edilməyibdir.
Şəhər yeri ərdəbil mahalında 30 km güney-doğusunda qədim basırıqlar olan pirazmiyan (şəhər yeri) adlı yerdə 500-ə yaxın daşbaba tapılmışdır. Boyu 35-230 s.metrə qədər aşkar olunmuşdur. Və buranı qədim tapınaq yeri saymışlar.
Şəhər yeri böyük bir sahəni ihatə edir, burada 3200 il yaşı olan üç tapınaq, 2800 il yaşı olan tikilmiş qala xarabalığı, mağara, üç yüzə yaxın qaya uyuğunda və quştəpə adlı yer vardır. Keçən əsrin ortalarında arxeologi qazıntılar burada 9 minil öncəyə aid (neolit çağı) yaşayış məskəni aşkar etmişdir. Ancaq daşbaba gələnəyi burada 4-5 minil öncə yaranmışdır və urartu çarı 2-ci arqişti buranı tutana qədər davam etmişdir (F. Ağasıoğlu, s.80; 2013).
Burada mağara mövcudluğu özəl diqqətə malikdir. Yəni əskidə məskən yeri olduğuna ən böyük faktdır. əskidə insanların ilk yaşayış məskınlərinin yaradılmasında coğrafi mühitin, o cümlədən iqlimin böyük təsiri olmuşdur. Arxeoloq M. Cəfərzadə azərbaycanda yaşayış məskənlərinin tarixinin qədim olduğunu qeyd edərək yazmışdır: »ibtidaii insanlar azərbaycan şəraitində çay qıraqlarında, meşələrdə, qaya altında və mağaralarda yaşamışlar. Qaya altı sığınacaqlarda və mağaralarda yaşayan insanlar özlərini istidən, soyuqdan qoruyur və əldə etdikləri odu, topladıqları ərzağı burada muhafizə edirdilər. Bunun üçündə mağara insanların ilk başlanğıc sığınacağı sayılır«.
Türk basırıq gələnəyində yayğın olan daşbabaların ən qədim örnəkləri həkkari, meşkin, astara, qobustan və abşeronda tapılmışdır. Şəhər yerindəki mövcud olan daşbabaların oxşar motivləri başqa türk şəhərlərində uzmanlar tərəfindən isbat olunur. Və daha dəqiq desək, bu motivlər daş heykəllərinin tarixini araşdırmağa yol açır.
(aşağıdaki şəkil prof.firudin ağasıoğlunun kitabından alınmışdır);
Türk xalqlarının yaşadığı ərazilərdə çoxlu daş adam heykəlləri vardır. Bu heykəllər kurqan-basırıq olan yerlərdə özünü göstərir. Savaş daşı (çaa daş), daşbaba, daşnənə, balbal, bəngüdaş, bədiz və sairə adlarla tanınan belə daş heykəllərin azərbaycanda e.ə 3-2 minillərə aid qıdim nümunəsi qobustanda, abşeronda (dübəndi), astarada (Asxanakəran) və meşkində (şəhər yeri) tapılmışdır (ağasıoğlu, s.116, 2014).
Həmin alimin yazdığlna görə, Bu heykəllərin rəmzi anlamı barədə elmdə çeşidli yozmalar yaranmışdır bəzi alimlər bu daşbabaların ölmüş soy-boy başçıların heykəli, bəzi alimlər ölən adamın öldürdüyü düşmənlərin heykəli, bəziləri basırıq törənində iştirak edənin heykəli olması, bəziləridə saqa daş heykəllərində onların ulu babası »Tarqitay«ın təsvir olunduğu fikrini irəli sürmüşlər. Bütün heykəllərin yalnız bir rəmzə bağlamaq doğru deyil, çünkü dikili daşların içində qadın heykəlləridə vardır. Yəni burada çeşidli adət və səbəblərin olması mümkündür.
Bəxtiyar tuncayın skif öncəsi yarım tipli kurqanlar qonusunda daşbaba ənənəsi diqqətə malikdir:
»yarımtip torpaq örtügünün üzəri daş örtüklə üzlənməş kurqanlara aid edilir. Bu kurqanların torpaq örtügünü örtən daş örtüklər bəzən bir, bəzənsə iki qatlı olur və bir növ zireh rolunu oynayır. Bu baxımdan ketmen tubə kurqanları deyilənlərə ən gözəl örnəkdir. Bu kurqanların örtügünün üzlənməsində daşdan başqa, şist və kəsmədən istifadə olunur. Ki daha çox quzey qara dəniz kurqanlarında rast gəlinir. Onların təpəsində bəzən kiçik meydanlar yaradılır və bu meydançalarda kəsmə ilə bərkidilir. Belə kurqanların başında, bir qayda olaraq, ya daşbaba (balbal) ya daş dirək, ya da qurbangah yerləşir. Sözü gedən formalı kurqanlar qzağıstan ərazisində də geniş yayılıb və onlara əsasən getsiv vadisində və qırğızıstanın aleksandrubeka yaxınlığında rast gəlinir.«
Daşbaba yaranma tarixi isə urmu teoriyasına görə, daşbaba gələnəyi 5000 il öncə ön asiyada yarandığını və başqa örnəklər kimi bu gələnəyi buradan doğuya köçən türk boylarının apardığını bəlgələrlə açıqlayır. Yəni bu teoriyaya istinad edərək şəhər yerindəki daşbabaların tarixi e.ə 3-2 min illiyə aiddir.
Şəhər yerindəki daşbabalar üzərindəki türk damğalarıda (həyat ağacı və ana ilahə damğası) özəl diqqət çəkdirir. Bu resimlər araşdırıcı yengi ögənin araşdırmalarına aiddir:
Bilindiyi kimi, şəhər yerində arxeologiya tədqiqatlar irəli sürülmədiginə görə bu məkandan hələ dəqiq bilgilər əldə edilməyibdir. Hər halda gözümüz önündə olan daşbabalar bizim ən əski atalarımızdan xəbər verərək zəngin keçmişimizi, torpağımızın və yurdumuz azərbaycanın ən qədimdən türklərin yaşayış yeri olduğunu isbat edir. Biz isə onları öyrənib və qorumaqda görəvliyik.
Qaynaq
1. prof. Firudin Ağasıoğlu, daşbaba. Türkün daş yaddaşı, 2013.
2. Azərbaycan etnografiyası, AMEA. Aexeologiya və etnografiya instutu, 2-ci cild, 2007.
3. prof. Yaşar çoruhlu, kurganlar eski türklerin kutsal mezarları, 2016.
4. prof. Firudin ağasıoğlu, doqquz bitik. 1-ci cild, 2014.
Kiyumərs islami
N.S
ABŞ Dövlət Departamenti İranda insan haqları ilə bağlı illik hesabatını yaydı
Krım türklərinin Tərcüman adlı televiziyası fəaliyyətə başlayıb
Təbrizdə Urmu gölü ilə bağlı posterlər yayıldı
"Bosniyada müsəlmanlara qarşı törədilənlər soyqırımı olmayıb" İranın səfiri
2 il ərzində ölkənin yoxsul təbəqəsinin sayı 8 milyon nəfər artıb
"Dünyada sabitliyə ən böyük hədə İrandır"- İsaq Herzoq
Prezident İlham Əliyev Rusiyaya işgüzar səfərə gedib
İran rejimi xeyrinə casusluqda şübhəli bilinən şəxs həbs edildi
Qəzvində sosial media fəalları həbs edilib
Paşinyan: Ermənistan və Azərbaycan ilk dəfə problemi masa arxasında həll edib
G7 İranı hədələdi: Rusiyaya silah vermə...
Azərbaycanın növbəti uğuru- Qazaxın 4 kəndi Azərbaycana qaytarılır
İran yenədə "Şirin quyruğu"ndan danışdı
İsrailin hücumu mesaj idi: Biz daha pisini də edə bilərdik
İsrail Suriyanın şimalını bombalayıb
İsrail niyə İsfahanı hədəf aldı?
İsrail İrana hava zərbələri endirib
Ağdamda yerləşən Türkiyə-Rusiya Birgə Monitorinq Mərkəzinin fəaliyyəti dayandırılacaq
İran bölgə ölkələrini təhdid etməyi davam etdirir - Cəzalandırılacaqlar
İrana qarşı yeni sanksiyalara görə AB-nin sammiti çağırılacaq - AB liderləri bəyanat yaydı
İordan İran PUA-larının izlənilməzində İsrailə köməklik edib
Milli fəallar istintaq idarəsinə çağırılıb
"Traxtur" tərəfdarının dəfn mərasimində qarşıdurma- Hökumət qüvvələri zor tətbiq etdi
İsrail-İran qarşıdurması "Traxtur"un baş məşqçisinin istefasına səbəb oldu
Israil XİN 32 ölkəni SEPAH-ı terror təşkilatı kimi tanımağa çağırıb
Prezident: Biz bu gün su mənbələrimizə tam sahib olmuşuq
ABŞ İranın hərəkətləri əleyhinə qarşı "birgə strategiya" planı hazırlayır
İran səfiri yenə qırmızı xətdən danışdı
Sistan və Bəlucistanda zəlzələ olub
Rusiya sülhməramlı kontingentinin Azərbaycandan çıxması prosesi başlayıb
Dövlət Xidməti: Ermənilərin Xudavəng monastırında törətdikləri vandalizmlə bağlı lazımi addımlar atılacaq
Kemeron: İsrailin İranın hücumuna cavab vermək qərarı verdiyi aydındır
Kreml: Rusiya sülhməramlı kontingentinin Qarabağdan çıxarılmasına başlanılıb
Hikmət Hacıyev: Rusiya sülhməramlılarının Azərbaycandan vaxtından əvvəl çıxarılması barədə hər iki ölkənin ali rəhbərliyi qərar qəbul edib
İran bölgə ölkələrini təhdid etməyi davam etdirir - Cəzalandırılacaqlar
İrana qarşı yeni sanksiyalara görə AB-nin sammiti çağırılacaq - AB liderləri bəyanat yaydı
Ağdamda yerləşən Türkiyə-Rusiya Birgə Monitorinq Mərkəzinin fəaliyyəti dayandırılacaq
İsrailin hücumu mesaj idi: Biz daha pisini də edə bilərdik