Seyid Cefer Pisheveri (Cavadzade) " O aqir gunde anadan olmushdu, onu aqir tale gleirdi " Seyid Cefer ailedeki besh ushaqdan ikincisi idi.Sefer ayinin 13-de doqulmushdu. Kendin bashbileni Miramet (onun qabaqcadan her sheyi gmek qabiliyyeti vardi) atama demishdi ki ,bu ushaq chox aqir gunde dunyaya gelib.Ushaqi qada-baladan uzaq elemek uchun, yeddi il onun u aqirliqinda sedeqe paylanmalidir. Gelecekde onum bashina neler geleceyini,tekce Allah bilirdi. Teze doqulmush lad haqda bu sleri eshiden atam-anam chox muteessir olmushdular.Yeddi yashina qeder her il onu terezinin bir gune chixarir ,o biri gune ise u aqirliqinda duyu,buqda ve s. qoyurdular ve yoxsullara paylayirdilar." (Suqra xanim Azeri-Cavadzade). Azerbaycan milleti tarix boyu guclu yashamishdir.Pisheveri milletimizin gucsuz dovrunde dunyaya g achdiqindan aqir taleli olmasini duymaq chetindeyil. Onun taleyi milletinin taleyi idi ,deyirem Suqra xanim.Milletini dushunen insan onun taleyinden bashqa tale yashaya bilmez. Suqra xanim xosh bir tebessumle sozumu tesdiqleyir.Sonra Seyyid Cemalleddin Esedabadinin "milliyyet xaricinde xoshbextlik yoxdur" fikrini el ifadeile xatirlayir. Pisheverinin bacisi Suqra xanimdan aldiqimiz bilgiye ge Pisheveri 8 yashinda iken Guney Azerbaycandan,Guzey Azerbaycana gurulmushdur.Onlar ailelikce Xalxaldan, Bakinin Bulbule qesebesine khmushler.Ilk renimini Zeyvede ve Bakinin Bulbule qesebesinde almishdir.Sonralar Bulbule ve Xirdalan mektebleride muellim ishlemishdir. Pisheveri Baki medenlerinde ishleyen Guneyli fehleleri toplayib, onlara oz hesabina gece kurslari duzenlemishdir. Belelikle Gyney Azerbaycanin Xalxal mahalinin Zeyve kenidi ve Bakinin Bulbule qesebesinden bashlanan ur yolu, 11 il Tehran zindanindan,Kashan surgununden kechmish ve Gilan Sosyalist Respublikasinin ich ishler vezirliyi, Azadliq Cebhesinin yaradilmasi ,Azerbaycan Demokrat Firqesinin sedirliyi, nehayet Guney Azerbaycan Milli Devletinin Bash Veziri seviyyesine yukselmishdir. 1947-ci il Quzey Azerbaycandan vetene qayitmaq uchun, herbi hazirliq gen fedailerin gushune teleserken bir yol olayinda "helak" olduqdan sonra, ele Bulbule qesebesinde , defn olunaraq sona yetdi.Sonu azadliq soraqinda Fedailerin gushune telesen yolda basha chatan urun, mecrasina siqmayan su kimi telatumlu axari meni ele chekib apardi ki, tale yuklu bir chox zeruri meqamlari qeyd etmeyi bele,unutdum. Onsuzda biz onun borcunu qaytarmamishiq. Hele gulesi islerimiz choxdur. Onun gduyu ishler,yazdiqi eserler ,danishdiqi sler hele siralanmayib,laziminca arashdirilmamishdir. Onun fealiyytine ve heyatina kge salmaq meqsedile qeleme alinmish, "yazilar" ,atilan btanlar hele laziminca cavablandirilmamishdir.Uzun iller bu mzuya toxunmaq yasaq olsa da, azda olsa gulen ishler, tarixin onun haqda verdiyi hmu uze chixarmishdir. Bu hm milli mubarize tariximizde Pisheverinin Guney Azerbaycan Milli Dletchilik simvolu olmasidir.Pisheverinin vefatile 20-ci esrin evvellerinden, Milli Azadliq ve Milli Dletchilik uqrunda bashlanmish buk bir tarixi merheleye son qoyulsada, onun soraqina dushmek tesellisi ve yolunu davam etdirmek mesuliyyeti bize qaldi. Ondan sonra Tanri sanki bizi sinaqa chekirmish kimi aqir gunler yazdi taleyimize. Taleinin aqrisinida ,acisinida dum ve metanetle qarshilayan millet, uzun iller ovsunlanmish kimi yashadi.Milli Dletin chushunden sonra aldiqi aqir zerbeden, uzun iller bashina ne geldiyini bilmesede seksekeli yashadi,dan yerinin sulmesini gledi.Taqetden dushsede hevesden dushmedi.Muqeddes amalini unutmadi.Sattar Xandan uzu beri fedailer nesli bir-birini evez etdi."Fedailer Atasi" kimi shehid olan Pisheverinin bayraqi yerde qalmadi. Belelikle hayatimizin nizami pozulmadi.Bu nizam Pisheveri kimi, alim hakimlerin tedbiri sayesinde qurulmushdur. Pisheveri alim hakimlerden idi.Pisheveri Milli Dleti zamani Azerbaycan, sakitlik,azadliq ve xoshbextlik drunu yashamishdir.Azerbaycanli bir fehle demishdir: "ﾖmrumde bir il borcum olmamishdir,yayda ishlemishdim,qishda hemkarlar birliyinden almishdim".Bu bir il Pisheverinin qurduqu Azerbaycan Milli Dletinin dru idi Azerbaycan Milli Dletinin bir illik fealiyyeti haqda, Arvand Ibrahimyanin "Iran iki inqlab erefesinde" kitabindan bir cumleni xatirlamaq isderdim.Ibrahimyan yazir: "Hetta Firqenin muxalifleri bele bu bir ilde iyirmi illik Riza shah drunden chox ish gulduyunu etiraf etmeli oldular". Pisheverinin bashchiliqi ile yaranan Azerbaycan Demokrat Firqesi,yarandiqi vaxtdan qisa zaman ichinde milletin siyasi dayaqina chevrildi. Pisheveri ve Azerbaycan Milli Dletinin tarixi emelleri Azerbaycan kendlisinin heyata kuskun baxishlarina son qoydu.Heyatini milletinin taleyine qurban veren Pisheveri, heyati gulduren emelleri ile Azerbaycan tarixinde ebedileshdi. Veten aqrisina ksunu geren insanlarin  sirasinda duran Pisheveri, bu gunde, tarixi emelleri ve mez eserleri ile, yene  siramizdadir. O, eline qelqm alanda milletimizin taleyi gulmushdur.Onun qeleme aldiqi setirler bu gunde yolumuza ishiq salir.Ona qarshi ardicil ve qerezli tebliqatin esas meqsedi onun fealiyytine kge salmaq olmushdur.Butn tebliqatlara baxmayaraq, Pisheveri , hech vaxt dushmanlari ve yalanchi dostlari qarshisinda aciz olmamishdir. Butun shaieler siyasi meqsed dashidiqi kimi, Pisheveri ve Azerbaycan Milli Dletine qarshi gulen ishler,yayilan shaieler, Azerbaycan milletine qarshi nezerde tutulan meqsedylu ve qerezli tedbirlerin ayrilmaz hissesidir. Her qara fursetden meharetle istifade etmeye chalishanlar , tarixin ladlarinin bednam etmek cehdleri ile, eslinde zamanin ahengine qarshi chixmaq isdemishler.Ne qeder acinacaqli olsada, qeyd etmek isterdim ki, belelerinin taleyi de, emelleri kimi uqursuz olmushdur.Eyni qaynaqdan qidalanan tebliqatchilarin emelleri, arasinda "planli ardicilliqin" gunmesi, bu ouynchularin bir havaya oynamasindan xeber verir.Bu hava Riza xan "orkestr gurupunun" anti turk notlari uzerinde qurashdirdiqi pan farsizm havasidir.Bu not uzerinde formalashmish "ziddi Turk" cebhesi, fars "aydinlarini" milletimize qarshi saqdan sola qeder birlashdirmishdir. Yaziqlar olsun ki, bezen bu tebliqatin esirine chevrilenlerimize de rast gelirik. Butun bunlara baxmayaraq, bu gun, ayaqimiz altinda lenger vuran "Azadliq" gemisi,milletin ruhunda yashayan, Pisheveri duhasindan yoqrulan ideyalarla silahlanaraq sahile doqru yan almaqdadir. Tariximizin bir chox sahesi kimi, tarixi shexsiyyetlerimizinde, ictimai-siyasi fealiyyeti yeterince renilmemishdir. Daha doqrusu, bunlar bir-birile tam baqli mzular olduqu uchun, but renilmeli ve but yazilmalidir. Guney Azerbaycan Milli Dletinin banisi Seyid Cefer Pisheverininde siyasi-ictimai fealiyyti bir chox nedenler uzunden tam renimemishdir.Bu nedenler her hansi sehlenkarliq ve yaxud laqeyd munasibetle deyil tam siyasi xarakter dashimishdir. Guney Azerbaycanda Milli Dlet yenildikden bu gune qeder, Pisheveri irsinin renilmesi yasaq edilmishdir. Quzey Azerbaycada ise, son illere qeder veziyyet bir o qederde Guneyden ferqlenmemishdir. Bu haqda "Pisheverinin heyati,muhiti ve yaradiciliqi" adli kitabin muellifi Ahmed Vuqar yazir : "M.C Pisheverinin adi vefatindan sonraki illerde mueyyen derecede kgede qalmishdir.Doqrudur Quzey Azrbaycana muhaciret etmish hemvetenleri arasinda onun heyati,facieli umu haqda gizli s-sbetler gezmishdir.Stalinnin umu ve Baqirovun mehkemesinden sonra Mir Cefer Pisheveri haqqinda, onun edebi bedii ,publisistik irsi,ictimai-siyasi fealiyyeti barede yazilar metbuatda gunmeye bashlayir".(Seh.9). Pisheverinin ictimai-siyasi ,ellikle dletchilik fealiyyeti haqda son illere qeder yazilanlarin obyektivlikden uzaq ve qerezli olduqunu xsusi vurqulamaq lazimdir.Bu yazilarda en yaxshi halda Pisheveri fealiyyetine ve adi chekilen mzulara aid, dunya gushune kge salmaqa cehd gterilib. 21 Azer herekatinin senedleri ve Pisheverinin eserleri tam menada ishiq uzu gmediyinden, dunya ictimaiyyetinde bezen qeyri obyektiv fikir formalashmishdir.Bashqa sle desek, uzun illerin birterefli ve qerezli tebliqati dunya ictimaiyyetini chashdirmaqda etgisiz olmamishdir 2001-ci il BMT-nin Iranda, Insan Haqlari uzre sorumlusu Muris Copithorn Azerbaycanin ictimai-siyasi qurumlarinin numayendelerile gusherken "21 Azer" teshkilatinin Amerika temsilchilerinden Mehemmed Riza Xeshtiye:"Guney Azerbaycan 45-ci il herekatinda sol quvvelerin rolu haqda" verdiyi sual, herkatin mahiyyetinin dunya ictimaiyyetine tam aydin olmadiqindan xeber verir.Dushmen quvvelerin bu mesele uzerinde az da olsa tebliqat ustunluyunu boynumuza almaliyiq.Bu ish farslarin dlet imkanlarinda faydalanmasi ve saqli-sollu fars quvvelerinin eyni mqeden chixish etmesi ile mumkun olmushdur. Saq quvveler sirasinda Mehemmed Riza Pehlevi ve onun komandasi, Azerbaycan Milli Devletinin devirme mesuliyyetini dashiyir.Bu tayfa eyni halda helak olmush 33-min insanin qatilidir. Sol quvveler sirasinda aparici rol oynamish Tude partiyasi 21 Azer nehzetini ve Pisheveri shexsiyyetini kgede saxlamaqa cehd etmishdir.S demeye mecbur olduqlari halda ise, bezen u "ununkuleshdirmeye" cehd ederek Pisheveri etibarindan ve adindan  xeyrlerine faydalanmaqa chalishmishlar. 1963-cu il Tude partiyasinin teklifi ile, Azerbaycan Demokrat Firqesini Hizbi Tudeye birlashdirmek meqsedile Moskvada "Vehdet Konfransi" kechirilmishdir.Konfransda Tudechilerin Azerbaycan Demokrat Firqesinin unvanina sledikleri yaman-yovuzlarin cavabinda Firqenin sedri Qulam Yehya demishdir: "Dushmenlerimiz bizimle bele davranmaqa ve bize qarshi bu "tmetleri" vurmaqa curet etmir, hech olmasa dushmen mqeinde durun".Qulam Yehya sune elave etmishdir: "Eyer bu dediklerinize inanirsinizsa neden bizimle birleshmek isdeyirsiniz"? (Q.Yehyanin xatir kitabindan). Qeyd etmeliyem ki, qurultayin gedishati ve senedlerin hazirlanmasi Qulam Yehyanin duz mqede olduqunu subut etdi.Hadiselerin gedishatindan aydin oldu ki, Hhizbi Tude Firqe ile birleshmek yox, belke "birleshmek" adi altinda, ruslarin yardimi ile Firqenin adini tarixden silmek istemishdir.Buna nail olmadiqda, Firqeni Hizbi Tudenin eyalet komitesi seviyyesine endirmeyye muveffeq olmushlar.(Baxmayaraq ki. Qulam Yehya Firqenin sedri olduqu drde bu plan faktiki olaraq heyata kechmedi). Hizbi Tudeye toplashmish fars shovunistleri, Firqe yaranan gunden ona qarish menfi munasibetde olmushlar. Bu munasibet saqlam sol tefekkurlu soydashlarimiz arasinda bezen, 21 Azer herekatina ve Pisheveri shexsiyyetine de,iliq munasibete neden olmushdur. S.C.Pisheverinin ictimai-siyasi fealiyyeti ! S.C.Pisheverinin , yashinin yetgin chaqlarinda yazdiqi eserleri gterir ki, ushaqliq illerinden yaddashinda hekk olunmush hadiseler onun sonraki fikir qatlarinin formalashmasinda ne qeder guclu tesire malik olmushdur.Ushaqliq illerinde, shahidi olduqu hadiseleri "Ne uchun qachirdilar", "Ayri bir dehshetli menzere","Ne uchun  vetenlerini terk edirdiler" bashliqi ile 48 yashinda qeleme alsada, bu hadiselerin onun dunya gushunun formalshmasinda guclu tesirini sezmemek olmaz. Cemiyyet ve etrafinda bash veren hadiselere qayqili munasibet onu runun axirina qeder izleyerek ictimai-siyasi olaylarin qaynar ntesine atmishdir. S.C.Pisheveri siyasi fealiyyete qezetechilikden bashlamishdir.1917-ci ilden Achiq s qezetinde "Mir Cefr Seyyid Cavadzade" imzasile chixan yazilari, onun hemen dr ictimai muhitde aktivliyinden xeber verir. O hemen dr Qafqazda "Iran Sosiyal Demokrat Firqesinin" toplantilarina qatilir. Pisheveri, Sosiyal Demokrat Firqesi hada yazir :"Qafqazdaki Iran Sosiyal Demokratlarinin teshkilati yuz fayiz hemen firqenin Azerbaycan eyalet komitesine tabe olaraq, musteqil suretde Tebrizden gterish alir ve gduyu ishler haqda oraya raport verirdi". Pisheveri ictimai hadiselerin tehliline son derece mesuliyyetli ve ehtiyatli yanashdiqindan 1918-ci ile qeder genish qezetechilik fealiyyeti olsada, hech bir siyasi teshkilatla ilgili olmamishdir. O 1918-ci il Ismailiyye Binasinin meshur olayini achiqlayarken, o vaxt hele biterf olduqunu qeyd ederk yazir:"O vax men biterefidim .Edaletchilerin Konsul haqda dediklerini hissiyatim uzunden doqru sayirdim". Bir sira muellifler onun hemen il Mart ayinda Esedulla Qaffar Zadenin rehberlik etdiyi "Edalet Firqesinin Baki teshkilatina" uzv olduqunu sleyirler. Pisheveri "Edalet Firqesi"nin orqani "Hurriyyet" qezetinin bash redaktoru Ishlemishdir. S.C.Pisheveri 1920-ci ilin May ayinda Gilana getmishdir.1920-ci ilin Iyun ayinda "Gilan Sosiyalist Respublikasi" nin yarandiqi elan olndu. Pisheveri Gilan Respoblikasinin dish ishler baxani sechilir.Gilan herkati sona chatar chatmaz Tehrana yollanir.Tehranda Hemkarlar Birliyinin orqani olan "Heqiqet" qezetinin neshrine bashlayir. 1930-cu il Dekabr ayinda Riza xan polisi terefinden hebs edilir.11 il qanunsuz, hetta mehkemesiz hebsde qalan Pisheveri , dulmez ve dehshetli ishikencelere derk, polise hech bir bilgi vermir. O "Zindan Xatireleri" eserinde bele bir cumle ishletmishdir:"Amma bezileri bizi satib azad oldular". 1940-ci il, Qesr zindanindan buraxilsada ,Riza xan polisi onu derhal Kashan sheherine surgun edir , orada qisa muddet g altinda saxlanilir, sonra yeniden hebs edilir. 1940-ci il Sentyabr ayinda zindandan chixir. Zindandan chixdiqdan sonra "Ajir" qezetinin neshrine bashlayir.Az vaxtdan sonra 44 qezeti unde birleahsdiren "Metbuatin Azadliq Cebhesini" yaradir. Bu vaxt Iranin 13-cu meclisin vaxdi bitdiyinden, 14-cu meclis sechkilerine hazirliq gedirdi. Pisheveri "Azadliq cebhesi" terefinden Guney Azerbaycanin merkezi, Tebrizden Iranin 14-cu meclisine aday olur.Pisheveri "Azadliq Cebhesi terfinden aday gterilen kimi, Iranin murtece quvveleri ona qarshi ciddi fealiyyete bashlayir. Sesleri parchalamaq uchun 100 neferden artiq shexsin adayliqini ireli surduler.Butun bu cehdlere baxmayaraq Tebriz ehalisi Pisheveriye buk etimad gtererek onu une vekil sechdi. Burada qeyd etmek isterdim ki, ce vurquladiqim kimi, Tude Partiyasi Pisheveri, ve butunlukle, 21 Azer herekati haqda suktla ushsede, ara-sir Pisheveri etibarindan  xeyrine faydalanmaqi da, untmamishdir. Hizbi Tudenin iddiasina ge, guya Pisheveri Iranin 14-cu meclisine bu partiya terefinden aday gterilmishdir. Hizbi tude bu yalan iddiasini subut etmek evezine birbasha tesdiqden bashlamishdir.Hizbi Tudenin bu iddiasini subut eden hech bir sened yoxdur. Bashqa sle desem Pisheverinin bu hizble hech bir ilgisi olmamishdir.Pisheveri Tebriz ehalisinin 16000 sesile 14-cu meclise sechildikden sonra, Cefer Kaviyana unvanladiqi mektubda yazir: "Biz Azadliq Cebhesinin Fraksiyasinda olmaqi meslehet gduk .Hizbi Tude uzvlerinin xoshuna gelmesede bizim bundan bashq yolumuz yox idi.Aqye Muctehediden bashqa Tebriz millet vekillerinin hamisi bizimle bir fraksiyadadir.Umidvaram ki, Tebrizin Qeyur ehalisinin arzusunu ve isteklerini yerine yetirem.Sertipzade de, "Azdliq Frakiyasindadir", munasibetimiz resmidir.Aramizda qarshi durma yoxdur". (21 Azer dergisi N-1.Seh 9). Mektubdan gunduyu kimi Pisheveri Hizbi Tudenin fraksiyasinda deyil, "Azadliq Cebhesinin" firaksiyasinda olmushdur.Bu Tudeyilerin xoshuna gelmesede Pisheveri onlarla emekdeshliq etmemishdir.Iranin 14-cu meclisinde Tudeyilerin hamisinin etibarnamesi tesdiqlenir ve uch vezirle kabinedede ishtirak etdirler. Hakimiyyet orqanlarinin maneelerini uqurla kechen Pisheverinin etbarnamesi ise, Azerbaycan milletinin qati dushmeni Mehmmed Riza Pehlevinin gterishi ve butun murtece quvvelerin elbirliyi ile 47 muvafiq ses qarshiliqinda 50 muxalif sesle red olunur, belelikle ona Tehranda vekillik etibarnamesi verilmir. Bu haqda Pisheveri yazirdi:" Irticachilar 50 qerezli sesle 16-min sade ve pak Tebrizlinin sesini pucha chixartmaqla, shursuzluq uzunden, lerinin eleyhine ve bizim xerimize buk bir addim atmishlar". (Ajir qezeti.N,169.1323-cu il) Pisheveri "Azadliq Cebehesin" yaradaken, elecede meclise sechkiler kompaniyasinda Azerbaycani qarish-qarish gezmish ve ehalinin istekleri ile tanish olmushdur.(Bu haqda onun el qeydleri vardir). Pisheveri Azerbaycanda yaranmish inqilabi veziyyeti duyan ilk shexsiyyetlerden olmushdur.Etibar namesi redd edildikden sonra  sechgi bqesine, Tebrize qayidir. Azerbaycan Demokrat Firqesini (A.D.F) yaratmaq uchun hazirliq ishlerine bashlayir.Firqenin yaradilmasi haqda, ilk muzakireni Hizbi Tudenin teshebbusu ile ruslar terefinden leqv edilmish "Azerbaycan Cemiyyetinin" sedri Haci Eli Shebusteri ile aparmishdir.Shebusterile Pisheverinin 3 gunluk muzakiresi olumlu neticelenmishdir. Sonralar bu muzakirelere Hizbi Tudenin eyalet komitesinin sedri Sadiq Padiqanda devet olunur.Sadiq Padiqan Hizbi Tude rehberlerinin raziliqi olmadan ,Shebusteri ve Pisheverile Azrebaycan Demokrat Firqesinin yaradilmasi haqda raziliqa gelir. Burada qeyd etmliym ki, hemen dr Azerbaycan Sovetler Birliyi terefinden tutulmushdur.Azerbaycani ishqal etmish rus quvveleri Azerbaycanda Milli teshkilatlarin yaranmasina qarshi chixir, onlari Hizbi Tude ile birleshmeye chaqirirdilar, niyyetleri bash tutmadiqda ise, teshkilati leqv edib uzvlerini surgun edirdiler. Milli Herkatdan ce Azerbaycanda yaranmish ve qisa muddet fealiyyet imkani bulmush "Azerbaycan Cemiyyetinin" taleyi bu dediklerimi subut edir. "Azerbaycan Cemiyyeti"1940-ci il Haci Eli Shebusteri, Ismayil Shems, Sadiq Padiqan, Mehemmed Biriya ve bashqlarinin teshebbusu ile yaranmishdir.Az vaxt kechmeden Cemiyyetin fealiyyeti genishlenir. Cemiyyet Azerbaycandan chixarilan mallari g altina alir.ﾖzellikle Azerbaycandan bashina taxil dashnmasinin qarshisini alir. Cemiyyet uchuncu dr "Azerbaycan" qezetinin neshrine bashlayir.Ismayil Shems qezetin sorumlusu sechilir.Azerbaycan milletinin menafeini qoruyan Cemiyyetin leqv edilmesi haqda teshebbus, ilk defe Hizbi Tude terfinden qaldirilir.Hizbi tude terefinden Riza Rusta Tebrize gelir.Cemiyytin sedri Haci Eli Shebusteri ve rehber uzvlerden, Ismayil Shems ve Sadiq Padiqanla gusherek, Cemiyyetin leqv edilmesini teklif edir.O eyni halda teklif edir ki,Cmiyyet leqv edilsin ve uzvleri Hizbi Tudeye qoshulsun.Bu haqda Ismail Shems Deyir:"Men ve Haci Eli Shebusteri bu teklife qarshi chixaraq dedik: "Iranin inqilabi herekati hemieshe Azerbaycandan bashlanmishdir ve bashchilari ya Tehrana aparilib durumushdur ya da, Tebrizde uzden iraq Demokrat Prtiyasinin uzvu Muxbirel-Sltene terefinden durulmushdur.Sadiq Padiqan ise, Riza Rustanin teklifile razilashdi.Cemiyyet leqv edildikden sonra, Sadiq Padiqan Azerbaycanda Tude Partiyasinin katibi oldu. Hizbi Tude ile razilashmayanlar ise Sovetler Birliyine surgun edlidi". ("21 Azer"jurnali N;2). Surqun prosesi haqda Ismayil Shems yazir:"Onlar (ruslar) meni qara mashina mindirib demir yolu vaqzalina apardilar.Orada Haci Eli Shebusteri, Mir Mehdi Etimad ve Mehemmed Biriyani gdum. Hamimizi qatara mindirib Bakiya gderdiler".(Hemen qaynaq). Azerbaycani ishqal etmish ruslarin Milli Herekata qarshi chixdiqi bir sherayitde, Pisheveri, Milli Herekata bashchiliq edecek Azerbaycan Demokrat Firqesinin yaranmasinda buk chetinliklerle rastlashir. Lakin o bu chetinliklere qalib geldi. Ruslarin ve onlarin himayesinde olan Hizbi Tudenin , elecede Iran rejiminin, Firqenin yaranmasina qarshi direnishini qirdi. Firqenin yaranma prosesi uqurla basha chatdi.Firqenin yaranmasina qarshi ilk menfi reaksiya gteren yene hizbi Tude oldu.Bu haqda "Iran iki inqilab erefesinde" eserin muellifi Arvand Ibrahimyan yazir: "Azerbaycan Demokrat Firqesinin yaradilma xeberi Tehrana chatan kimi Hizbei Tudenin Katibliyi tecili olaraq Merkezi Komitenin ve Teftish komisyasinin umumi toplantisini chaqiri. Iclas bashlandiqdan sonra, muzakireler gece sehere qeder davam edir.Sonda Xelil Melikinin hazirladiqi beyaniyye tesvib olur.Beyaniyyede Hizbi Tudenin eyalet komitesinin ,Tudeden ayrilaraq Firqeye birleshmesini pislenilir.Beyaniyyede Azerbaycan Demokrat Firqesi su sadece "Firqe" su ile evez olunur.Bununlada Hizbi Tude Azerbaycan Demokrat Firqesinin milli kimliyini qebul etmekden yayinir. Tanimaqdiqimiz bir nefer bu beyaniyye ile razilashmir ve gece ile Tehrani terk ederek Tebrize gelir.Azerbaycan Demokrat Firqesinin yaydiqi beyaniyyede MILLET su ishlenilsede, Hizbi Tudenin orqani olan "Rehber" qezeti hemen beyaniyyeden danisharken MILLET sunu, MERDOM su ile deyishmishdir".(Arvan Abrahimyan.Iaran iki inqilab erefesinde.Seh. 495). Butun bu faktlar Ruslarin ve onlarin himayesinde olan Hizbi Tudenin Azerbaycan Milli Herekatina , elecede Azerbaycan Demokrat Firqesinin yaranmasina qarshi olduqunu gterir. Ruslarin milli herekata qarshi chixmasi haqda ciddi faktlarin olmasina baxmayaraq, Azerbaycan Demokret Firqesinin tarixini saxtalashdirmaqa cehd edenlerin, qerezli mqede olduqlarini subut etmeye ehtiyac yoxdur. Milli Herekatin ve Milli Teshkilatlarin formalashmasi qarshisinda ciddi manelerin olduquna baxmayaraq, Azerbacan Demokrat Firqesinin birinci qurultayi kechirildi.Azerbaycanin Milli Konqresi ishe bashladi.Nehzet qelebe chaldi.Azebaycanin Milli Meclisi Seyid Cefer Pisheverini Azrbaycanin Bash Naziri sechdi. S.C. Pisheverinin dunya gushu ! Insanlarin dunya gusu,toplumun inkishaf qanuna uyqunluqlari uzerinde formalashir. Bashqa sle desem , insanin dunya gushu ,yashadiqi ictimai muhitin ciddi etgisine meruz qalir.Tarixi shexsiyyetlerin dunya gushunu arashdirarken,Ictimai hadiselerin tehlilinde sehve yol verilerse, shexsiyyet haqqinda obyektiv qenaete gelmek imkansizdir.Tarixi shexsiyyetlerin dunya gushunu ve dushunce terzini yalniz ictimai hadiselerin axarinda izlemek gerekdir.Tarix elmi, onu bilmeyenler qarshisinda, qarishiq faktalr toplusuna chevrilir.Bunun uchun tarixe qarishiq faktlar toplusu kimi deyil,tarixin herekt qnuny cherchivesinden yanashmaq lazimdir. Ictimai hadiselerin tehlilinde nezere alacaqimiz emli faktorlar haqqinda Pisheveri yazir: "Ictimai meselelerin hell olunmasinin en yaxshi yolu shubhesiz ki ,sebebleri tapib onlari tehlil etmekden ibaretdir.Ish tekce sebebleri tapib tehlil etmekle qurtarmir.Cemiyyet daimen deyishir, hereket edir,bir hal diger hali evez edir. sebebler ude deyishir ve evez olunur.Zaman ve mekan ictimai meselelerde insani gicelden buk bir beladir.Ictimai meseleleri arashdiran bir adam,tarixin tekamul ve sichrayishini ,zaman ve mekanin mcud sheraitini ve onlarin tesirini nezere almalidir". (Sechilmish eserleri,seh.409). Tebii ki, zaman ve mekan amili S.C.Pisheverinin de, dunya gushunun formalashmasinda etgisiz olmamishdir. Pisheveri dunya gushunu arashdirarken, yashadiqi muhitin ictimai-siyasi guntulerini unde eks etdiren,tarixin sinaqindan chixmish,bu gun qurtulush shuarimiza chevrilmish fikirlerle rastlashiriq. Zaman ve mekan amili artiq tesbit olunmush bu nezeriyyelerin formalashmasina  tesirini gtersede, Pisheveri tefekkurunun onurqa sutunu deyishmemeishdir . O , demokratik yollarla ictimai edaletin qurulmasina chalishan ve "Avropa medeniyyetinin butun yaxshi cehetlerini keye tetbiq etmekle" cemiyyetimizi chaqdash medeniyyete qovushduracaq tarixi sexsiyyet olmushdur. S.C.Pisheveri hele 1920 ci ilde Iranin Bash Naziri Seyyid Ziya Ile muzakire zamani Seyyid Ziyanin:ﾖlkeni bu veziyyetden nece chixararsiniz? sualina: "Ishleri vetenperver ve azadixah genclere tapshirib ,onlari birleshdirmek yoluile, Avropa medeniyyetinin butun yaxshi cehetlerini keye tetbiq edib, xalqin  elile milletimizi bu gunku felaketden ve bedbextlikden xilas ederik" demishdir. (Sechilmish eserleri seh.519.neshr:1965). Pisheverinin genc yashlarinda, daha deqiq desem iyirmi yashinda slediyi bu fikir, onun yuksek elmi-nezeri hazirliq seviyyesinden, ke ile yanashi dunyanin siyasi durumunu duzgun analiz etme qbiliyyetinden xeber verir. Pisheveri felaket burumush keni,dushduyu durumdan chixartmaq uchun Avropa medeniyyetinin en yaxshi ceheti sayilan demokratik prinsipleri tetbiq etmekde gurdu.80-il ce slenmish bu fikirin, bu gun ne qeder aktual olduqunu subut etmeye ehtiyac yoxdur. Biz bu gunde Pisheveri duhasindan qaynaqlanmish dushunceye esaslanaraq, kemizin, mutereqqi besheriyyetin elde etdiyi en yuksek nailiyyetlere yiyelenmesine chalishir ve problerimizin her hansi glenilmez yollarla deyil , yalniz demokratik prinsipleri tetbiq etmek yoluile, hell etmek arzusu ve teshebbusundeyik. Pisheveri duhasindan yoqrulan fikirler zaman ve mekan amillerinin elecede cemiyyetin deyishmesine baxmayaraq, tarixin gundeme chixartdiqi problemleri hedef gurduyunden ,bu problemler  hellini tapana qeder aktual olaraq qalacaqdir. Pisheveri demokratik yollarla elde edilmish uqurlardan yararlanaraq, milletin potansial imkanlarini uze chixartmaq ve onu chaqdash medeniyyete qovushdurmaqa chalishmishdir.Milli Herekatdan ce, ferdi azadliqlar uqrunda bashlanmish daqiniq mubarize, Pisheverinin teshkilatchiliq bacariqi neticesinde , Milli Dlet quruculuqu uqrunda mubarizeye chevrildi.Pisheverinin qurduqu Milli Dlet drunde ferdi azadliq shuari,insan haqlari proqramile uzlasharaq heyata kechirilirdi.O deyirdi: "Qelem azadliqi,dil azadliqi,vicdan ve eqide azadliqina, ictimai ve cemiyyet azadliqina toxunmaq olmaz.o xalqin namusudur. Ona el atanlarin elleri kesiler ve leri mehv olar". (Azerbaycan qezeti 1324.N.31) Iqtisadi sahede sosyalizm shuarlarindan bollu istifade ederek sinifi serhedlerin leqv edilmesile, ictimai edaleti qurmaqa cehd edenlerden ferqli olaraq , Pisheveri milli menafeyi temin etmek uchun ,milletin iradesine esaslanan, milli demokratiya ideyasini esas gurmushdur.Ictimai edaleti hedef guren milli demokratiya xetti esasinda, Azerbaycan milletinin isteklerini eyen proqram hazirlamish ve heyata kechirmishdir. Azerbaycanin Milli Demokratik Dleti, her hansi sinifin hakim olduqu dlet deyildir. Pisheveri deyirdi: "Bizim humetimiz demokratik humetdir,butun tebeqelerin humetidir". Azerbaycan ruznamesi N;109.1324 cu il). Azerbaycan milli Humeti, Azerbaycan fehlesinin ve ekinchisinin menafeini qoruduqu kimi, Azerbaycan Milli burjuaziyasinin ve tacirininde menafeini qorumushdur.Pisheveri Amerika konsulu ile musahibesinde, Irandan Azerbaycana getirilmish keyfiyyetsiz mallarin yandirilmasina gterish velidiyin deyerek,bu ishde Azerbaycan tacirlerine deymish ziyanin milli humet terefinden odenilmesini vurqulamishdir. Mseleye bele munasibet, bize bele bir qenaete gelmeye imkan verir ki, Azerbaycanin musteqilliyi Azerbaycan milli burjuaziyasinin ve Azrbaycan tacirinin musreqilliydir. Azerbaycan milli dleti demokratiya usulunu glediyinden ve sinifi hakimiyyeti qebul etmediyinden, " internasyonal-komunizim" shuari ile chixish eden ruslarin ve Milli Humetin heyata kechirtdiyi demokratik islahat neticesinde siyasi aftoritetini itirmish Iran hakimlerinin xoshuna gelmedi. Tarixde defelerle shahidi olduqumuz kimi, Azerbaycanda da, demokratlar saq ve sol cutluyunun birge hucumuna meruz qaldi.Pisheverinin bashchiliq etdiyi Azerbaycan Milli Dletinin amaci, millet duhasindan yoqrulan, milli hedefe chatmaq olmushdur.Pisheveri deyirdi: "istiqlaliyyete chatmaqla ish bitmir.Milli musteqillik milletin musteqilliyini ebedi qoruyacaq guce ve qaranta malik olmalidir". Pisheveri milleti qurtaracaq gucu, milletin ruhundan doqan milli shurun ve milli hissin olqunlashmasinda gurdu.O,milletchiliyi sde deyil ,emelde milletin yasham terzine chevirmishdir.O deyirdi:"Bashladiqimiz buk hereketin milli reng ve milli mahiyyetini deyishdirmek isteyenler xalqimizin silahini elinden almaqa chalishirlar."(Az,Q.N;109.1324). Dunyevi prinsipler esasinda qurulmush hakimiyyetin, xalqa mexsus olduqunu qebul eden yegane prinsip milliyetchilikdirse ,Pisheveri:"Bizim humetimiz xalq humetidir" demekle, ictimai edaleti tenzimleyen millichilik idyalogiyasini heyatin butun sahelerine tetbiq etmishdir.O deyirdi: "Humetimiz xalq humeti olduquna ge,exlaq ve davranishiqimiz ,xalqin seliqe ve adet-enenesine uyqun olmalidir".(Az.Q.No;97.1324.cu il). Pisheverinin milli azadliq herekata rehberlik etdiyi drde ,Azerbaycan Demokrat Firqesinin ve shexsen unun xalq arasinda buk nufuza malik olmasina baxmayaraq, Pisheveri milletin inam beslediyi ve inanc qaynaqi olduqu "Devlet daxilinde milletden yuksekde dayanan hech bir shey yoxdur"prinsipine dayanaraq deyirdi:" Axirinci s ise milletindir.Millet  sunu Meclisi Muessisan vasitesile deyecekdir.Belexere "Azerbaycan Azerbaycanlilarindir" shuari gerek emeli olsun.Biz ge milletin qeyyumluqun qebul emeyeceyik.Qoy bu shuarlar milletimizin tarixinde sebt edilsin.Dlet ve Firqenin qarshisinda duran buk vezife bu shuarlari heyata kechirmekdir". (Azerbaycan ruznamesi.N,110.1324-cu il). Milli Azadliq Herekatindan ce bash vermish herekatlarin yenilme nedenlerine ayid bir chox siyasi deyerlendirmelerle chixish eden pisheveri  gucumuze arxalanmaqi tsiye etmishdir.O deyirdi: "Eyer Serdare Milli Tehrana inanmasaydi, eyer Sheyx Mehmmed Xiyabani xain,yalanchi ve min uzlu mushavirlerin sune ehemiyyet vermeseydi,eyer lahutiye xeyanet eden yalanchi pehlivanlar dara chekilseydi,indiyedek Azerbaycan , belkede butun Iran, dunyanin en demokrat ve mutereqqi kelerinden biri olmushdur. Bu sehvler daimen nezere alinmali,qorxaq ve yalanchi admalarin sune qulaq asmadan  gucumuze inanmaliyiq". (Az.qezeti.N,3). S.C.Pisheveri butun yazilarinda olduqu kimi ,bu yazisinda da  gucumuze olan inamini bize ashilamaq isdeyir.S.C.Pisheveri, her su ve yazisinda ,bize gundelik problemlerden chixish yolunu gtererek, chekdiyimiz esaretin acilarini unutdurur.Onun rehberliyile qisa bir zaman ichinde,Azerbaycan milletinin buk quruculuq uqurlari,milletimizde daha guclu potansiyel imkanlarin olmasindan xeber verir.Butun bunlar onun rehberliyi sayesinde mumkun olmushdur.Milli ruh ve besheri deyerleri, yuksek meyar kimi realize eden Pisheverinin 80-il ce slediyi:"Avropa medeniyyetinin butun yaxshi cehetlerini(demokratiyani) kemize tetbiq ederek,milletimizi dushduyu felaketden qurtarmaliyiq fikri"bu gunde siyasi chalishmamizin ana xetdini duzenleyir. Burda Pisheveri herekatinin yenilme nedenlerini arashdirmaq isdemesemde,bu haqda bir neche cumle demek isderdim. Pisheveri tarixde yenilmish ilk demokrat deyildir.O unun butun hesblamalrinda,haqli ve zefere inamliydi.Lakin ikinci dunya savashindan sonra,yeni dunya duzeninin formalashma drunde,ona musteqil dlet qurmaq imkani verilmedi. Azerbaycan Sherqle,qerbin menafeinin kesishdiyi noqtede yerleshdiyinden, daha ciddi chetinliklerle rastlashdi.Sherq qonshumuz Stalin, demokratiyanin dushmeni idi. Qerb devletleri ise onlarla bir-bash hesablashmayan,demokratlardansa, onlara tabe olan diktatorlara ustunluk verirdiler. Tesadufi deyil ki 1946-ci il tehlukesizlik shurasi yarandiqdan sonra, muzakir etdiyi ilk mesele Guney Azerbaycan milli devletinin mzusu olmushdur.Orada meseliye huquqi baximdan deyil, siyasi meslehet baximindan munasibet bildirilmishdir. Semed Niknam