Nəsiman Yaqublu: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Güney Azərbaycanı haqqında

SON XƏBƏRLƏR

Nəsiman Yaqublu: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Güney Azərbaycanı haqqında

2021.10.20, 07:36

Gunaz.tv

Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu və ilk demokrtaik Azərbaycan Cümhuriyyətinin banisi olan M.Ə.Rəsulzadənin zəngin irsi ilə tanış olduqca maraqlı məqamlarla rastlaşmaq mümkün olur.Onun İranla, Güney Azərbaycanı ilə əlaqəli yazıları, Səttar xan inqilabı dövründə(məşrutə inqilabı - 1905-1911) İranda olması və “İrani-Nov”(Yeni İran) qəzetini nəşr etməsi bir daha sübut edir ki, o güneyli-quzeyli Azərbaycanın ideoloji lideridir və bu mərtəbəyə digər kimsə hələ ucala bilməyib.Bunu nəzərə alıb M.Ə.Rəsulzadənin Güney Azərbaycanla bağlı olan əsərləırindən bəzi seçmələri oxucuların diqqətinə çatdırıram.

Nəsiman Yaqublu

Tarix elmləri doktoru.

Azərbaycan türkləri

“...Bəli, türklər də gərək olsun. Çünki Qafqaz vilayətlərində fəhləlik və hamballıq etməklə kəsb-ruzi edən iranlıların əksəri Azərbaycan türkləridir ki, burada Rusiya fəhlələri arasında işləməklə, yoldaşlıq təsiri olaraq, hürriyyət və fədakarlıq işlərinə alışmışlar!

“İran bahadırları türklərdir” – demək İran inqilabının əsası ilə, əsasi-elmiyyəsi ilə isbat edilmiş bir həqiqətdir ki, bu barədə heç danışıq belə olmaz”.

“Təkamül” qəzeti, 17 fevral 1907- il, N9.

İki Azərbaycan həsrəti

“Mərənd...

Nə gözəl, nə şairanə bir bucaq! Qovaqlar uzanaraq, asimanə baş qalxızmış, meyvədar ağaclar böyük bir vüqar ilə fikrə dalmışlar...

Ah, əgər bu təbiət, bu hava, bu şənlik, bu şəfa, bu məlahət, bu səda Bakıda olaydı, yaxud Bakı burda olaydı!..”

“Tərəqqi” qəzeti, 4 iyun 1909-cu il, N122.

Güney Azərbaycanı – İran türkləri

“İran türkləri başlıca Azərbaycanda sakin olarlar. İran Azərbaycanı İranın şimal tərəfində mövcuddur və İranda mövcud səkkiz əyalətin ən mühümüdür. Talış kimi bəzi ormanları və Muğan səhrasının İran qismi istisna edilirsə, Azərbaycan ələl-ümum dağlıqdır. Bu dağlardan ən mühümləri Savalan, Səhənd, Qaradağ silsilələridir. Ərdəbil qəzasında olan Savalan dağı 4725 metr yüksəkliyindədir. Bu qitə dağlıq olmaqla bərabər əkinçiliyə əlverişli, münbit torpağı çoxdur, havası saf və sağlamdır...”

“Azərbaycanın mərkəzi əyaləti Təbriz və məşhur şəhərləri də bunlardır: Ərdəbil, Urmiya, Xoy, Dilman (Səlmas), Maku, Sulduz (Sulduz ərazisi Osmanlı dövləti ilə İran arasında mübahisəli nahiyələrdir), Marağa Xalxaldır.

Əhalinin böyük qismi ziraət və ticarətlə məşğul isələr də Şahsevən, Qaracadağlı, Çələbiyan və Xəmsə elləri kimi bir qisim də köçəri halında və çobanlıq ilə keçirirlər”.

“İran türkləri və İran türklüyü deyildiyi vaxt xatirə ələl-əksər Azərbaycan gəlir. Halbuki, 3 milyon türkdən təqribən iki bucuq milyonu ehtiva edən bu qitədən başqa İranın sair yerlərində, hətta irani-qədimin mərkəzi olan Şiraz ətrafında belə türklər vardır. Bunlar ədədləri 350 mini təcavüz edən qaşqailərdir ki, bir əsirət halında yaşarlar”.

“Türk daha mətindir”

“İran türkü, başqa türk qardaşı kimi bir az mühafizəkardır. Azərbaycanlı bir türk, şirazlı bir farsdan daha təəssübkeşdir, türk, fars qədər azad fikirli deyil, fəqət onun qədər əzimsiz və laübali(səhlənkar) deyildir. Türk daha mətin və daha səbatkardır(sabit,mətanətli)”.

Təbriz-Azəri türkləri

“Təbriz İran inqilabının atəşlər yağdıran bir mənbəyi idi. Azəri türklərindən təşəkkül edən hürriyyət mücahidləri bütün İran zülmət pərəstanına qarşı mərdanə köks gərmiş, dayanmışdır. İranın ənvar və niyazisi Səttar xan ilə Bağır xanın komandası altında Təbrizin on bir aylıq bir mühasirəyə qarşı göstərdiyi qəhrəmanlıqların öylə şanslı səhifələri vardır ki, bu bahadır türklərin iranlılar arasında “övladı-qəyuri Azərbaycan” – deməyə təməyyüz(fərqlənmə) etmələri pək haqlıdır”.

“Türk Yurdu” jurnalı, N4, 1911; N2, 6, 9, 10, 12/24 1912-ci il.

“Səttar Xan”

“Teleqraf məşhur Səttar Xanın vəfatı xəbərini gətirdi. Son zamanlar Səttar Xan unudulmuşdu. Artıq adı dillərdə dastan deyildi.

Fəqət bir vaxt vardı ki, bu ism günün mövzusunu təşkil edirdi. Avropa qəzetləri belə Səttar Xan ismini Qaribalda ilə bərabər tutuyorlardı. İştə bu vaxtilə İran Qaribaldisi olan zat ölmüşdür...

Millətin bətnindən yetişmiş olan bu qəhrəman hər nə qədər avamlığı cəhətindən onun-bunun intriqalarına qurban oluyordusa da, fitrətən bir çox məziyyətlərə malik idi.

...Mərhumla ilk dəfə Təbrizdə görüşdük...

“...Səttar Xan İran tarixi – təcəddüdünün (yenilənmə,təzələnmə) unudulmaz bir simasıdır”.

“İqbal” qəzeti, 10 noyabr 1914-cü il, N786.

Şəhriyarın “Heydər Babaya salam” əsəri haqqında

“Heydər Babaya salam” əsərində şair bir dağ çevrəsində keçən uşaqlıq xatirələrini canlandırır. “Dağ yanından saf və aydın” bir su duruluğuyla axan və Azərbaycan ləhcəsindəki təbirlərin “bütün lətafətini” ustaca lətif edən bir üsulla Şəhriyar illərdən bəri könlündə bəslədiyi həsrəti, məşuquna ermiş (çatmış)bir aşıq hərarətiylə tərənnüm edir.

Məşhur saz şairlərinin qullandıqları cana sinən bir ahənglə yazılan “Heydər Baba” 76 bənddən ibarətdir. Bu bəndlər təbiətin kənd həyatının uşaqlıqda oynanan oyunların, xalq əyləncələrinin bayram və matəm günlərinin, adət və ənənələrinin, yaz-qış həyatdakı bütün hadisələrin birər canlı tablosunu verirlər. Bu tabloları təsvirdə qullanılan insanın xalq ağzında söylənən sadə, fəqət canlı kəlmələrlə təşəkkül etməsi, ona ayrı bir gözəllik və ifadə qüdrəti bəhs edir. Şair xalqın danışdığı dili elə axıcı bir şeir dili halına gətirir ki, bunu oxuma-yazması olmayan bir kəndli anladığı kimi, ədəbi zövqü incəlmiş hər hansı bir aydın da böyük bir həzz ilə oxuyur və gerçək bir sənət əsərindən duyacağı həyəcanı duyar...

...Təbriz poçtunun yetirdiyi bu xariqə əsərin Azərbaycan ədəbiyyatında bir hadisə təşkil etdiyi bizcə şübhəsizdir. Zəngin Azərbaycan ədəbiyyatı ənənələrində hadisə və mərhələ təşkil edən əsərlər az deyildir, fəqət bunlardan xüsusilə, son illərdəki ədəbi həyatda görünənlər arasında heç biri “Heydər Baba” qədər canlı, qanlı və bir baxıma, hətta deyə bilərsiz ki, milli deyildir.

“Heydər Baba”da xalq yaradıcılığının gerçək qaynaqlarından feyz alan, folklorumuzun bütün gözəllik və zənginliklərini özündə əks etdirən səmimi, təbii bir şeir çeşidi var. Çağdaş ədəbiyyat anlamına mütabiq (ardınca gələn) olan bu parlaq əsər, milli yaradıcılıq qüdrətini təmsil edən bir əzəmət və ehtişamdadır!

Farscanın fəsahət və bəlağətinə məcbur olub illərcə ana dilini yadırğamış ikən azərbaycanlı sənətkarın, derkən, bu qədər milli bir şeir yazması yaşadığımız günlərin ən böyük hadisəsidir!”

“Azərbaycan” jurnalı. Ankara, yıl:4, sayı: 4-5 (40-41), iyul-avqust 1955-ci il.

“Azərbaycan” jurnalı. Ankara, yıl:4, sayı: 6-7 (42-43), sentyabr-oktyabr 1955-ci il.

Təbriz-Azəri türkləri

“Təbriz İran inqilabının atəşlər yağdıran bir mənbəyi idi. Azəri türklərindən təşəkkül edən hürriyyət mücahidləri bütün İran zülmət pərəstanına qarşı mərdanə köks gərmiş, dayanmışdır. İranın ənvar və niyazisi Səttar xan ilə Bağır xanın komandası altında Təbrizin on bir aylıq bir mühasirəyə qarşı göstərdiyi qəhrəmanlıqların öylə şanslı səhifələri vardır ki, bu bahadır türklərin iranlılar arasında “övladı-qəyuri Azərbaycan” – deməyə təməyyüz(fərqlənmə) etmələri pək haqlıdır”.

“Türk Yurdu” jurnalı, N4, 1911; N2, 6, 9, 10, 12/24 1912-ci il.